Η μάχη στο χάνι της Γραβιάς - Γράφει ο Ηλίας Χρ. Θάνος

 

Πηγή: Η μάχη στο χάνι της Γραβιάς | Fokidanews | Ενημέρωση από τη Φωκίδα

Γράφει ο Ηλίας Χρ. Θάνος,

Ερευνητής-Συγγραφέας-Αρθρογράφος

Το χάνι

Το χάνι βρίσκεται στους πρόποδες του όρους Γερολέκα, στη βόρεια έξοδο του στενού της Άμπλιανης, μεταξύ Παρνασσού και Γκιώνας. ⁰

Η ανασύσταση των δυνάμεων

Μετά τον θάνατο του Α. Διάκου έγινε προσπάθεια ανασύστασης των δυνάμεων της Λειβαδιάς.¹ Νέος οπλαρχηγός είχε διορισθεί ο Βασίλης Μπούσγος.¹ Στο σώμα του, που το αποτελούσαν 1000 άνδρες, ενώθηκαν και οι διασωθέντες από την μάχη της Αλαμάνας.¹ Το ηθικό όμως, ήταν πεσμένο.¹ Επίσης, ο Ομέρ Βρυώνης είχε σπεύσει από την Λαμία στο Ελευθεροχώρι και είχε διαλύσει τους επαναστάτες που είχαν συγκεντρωθεί εκεί.¹

Κάποιοι από τις διαλυμένες δυνάμεις του Μπούσγου που κατευθύνονταν προς τα Σάλωνα, αντάμωσαν τον Ανδρούτσο που επέστρεφε από την Ευρυτανία, ενσωματώθηκαν στο σώμα του και όλοι μαζί πήγαν στην Γραβιά, όπως θα δούμε παρακάτω.²

Μετά την μάχη της Αλαμάνας, οι δυνάμεις του Πανουργιά και του Δυοβουνιώτη συγκεντρώθηκαν στις 25 Απριλίου 1821 στην περιοχή της Γραβιάς με σκοπό να ανακόψουν την προέλαση του Ομέρ Βρυώνη προς τα Σάλωνα.^2Α Δηλαδή, οι οπλαρχηγοί της Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος ήταν αποφασισμένοι να χτυπηθούν με τις δυνάμεις του Βρυώνη στην Γραβιά πριν ο Ανδρούτσος φτάσει εκεί, όπως θα δούμε παρακάτω.^2Α

Το σχέδιο του Ομέρ Βρυώνη και ο Ανδρούτσος³

Όλες οι επαναστατημένες περιοχές κινδύνευαν. Όχι μόνο η Ανατολική Στερεά αλλά και η Πελοπόννησος αν ο Βρυώνης κατευθυνόταν προς εκεί, μέσου του Ισθμού. Όμως, είχε άλλο σχέδιο. Ο πασάς πίστευε ότι η επανάσταση στην Πελοπόννησο θα καταστελλόταν ευκολότερα αν στο πλευρό του εκστράτευαν και Έλληνες αρματολοί. Η παρουσία τους και μόνο θα έριχνε το ηθικό των Ελλήνων.

Έτσι, αποφάσισε να προσεταιρισθεί μερικούς από τους σπουδαιότερους οπλαρχηγούς της Στερεάς. Αυτό άλλωστε είχε προσπαθήσει να κάνει στην αρχή και με τον Α. Διάκο. Ήταν, όμως, αισιόδοξος καθώς είχε μάθει ότι είχε έρθει στην περιοχή ένας παλιός του γνώριμος: ο Οδυσσέας Ανδρούτσος. Ο Οδυσσέας Ανδρούτσος σπουδαία μορφή του αγώνα στα μέσα Μάρτη 1821, σύμφωνα με μαρτυρίες του Μακρυγιάννη, κρυβόταν στην Πάτρα και με πλοίο πέρασε και έφτασε κοντά στο Γαλαξίδι, όπου έσπευσε να τον συναντήσει ο Γκούρας με λίγους άνδρες.

Η προσμονή, η πλάνη και οι κινήσεις των Ελλήνων

Ο Ομέρ Βρυώνης θέλοντας να πάρει με το μέρος του τον Ανδρούτσο και να τον έχει μαζί του στην ετοιμαζόμενη κάθοδό του στην Πελοπόννησο, τον πληροφόρησε με επιστολή για τον θάνατο του Διάκου και υπενθυμίζοντάς του τις στενές οικογενειακές και προσωπικές σχέσεις που τους συνέδεαν, ζήτησε την βοήθειά του.⁴ Την ανωτέρω επιστολή ο Βρυώνης την απέστειλε στο Καρπενήσι όπου βρισκόταν ο Οδυσσέας, καθώς εκεί είχε καταφύγει μετά την αποτυχία του να ξεσηκώσει τις περιοχές τις Δυτικής Ελλάδος.^4Α Στην επιστολή εκτός από τον χαλασμό του Διάκου στην Αλαμάνα, ο Βρυώνης, καλούσε τον Οδυσσέα να συναντηθούν στην Γραβιά.^4,4Α Ο Οδυσσέας του έδωσε την προσδοκία μιας ενδεχόμενης συνεργασίας.⁴ Όμως, αντί να κατευθυνθεί στο στρατόπεδο του Βρυώνη, αντίθετα με ένα σώμα 150 ανδρών πήγε προς την Γραβιά.⁴ Την Γραβιά την επέλεξε, όχι τυχαία, μιας και εκεί του είχε υποδείξει ως τόπο συνάντησης ο πασάς.

Ο αριθμός των 150 ανδρών δεν είναι απολύτως σίγουρος.^4Α Οι ιστορικές πηγές παρουσιάζουν διάφορα νούμερα για τον αριθμό των ανδρών του Ανδρούτσου.^4Α Πάντως όλοι συμφωνούν ότι μαζί του ο Ανδρούτσος έφερνε τον Κοσμά Σουλιώτη και τον Σπυρίδωνα Κατσικογιάννη μαζί με τις δικές τους δυνάμεις.^4Α

Πριν φτάσει στη Γραβιά ο Ανδρούτσος έστειλε επιστολή στους οπλαρχηγούς της περιοχής ζητώντας τους να τον ενημερώσουν περί του τόπου συναντήσεως.^4Α Αυτοί με τον ίδιο αγγελιοφόρο τον ενημέρωσαν ότι βρίσκονται στην Γραβιά.^4Α

Έτσι, στις αρχές Μαΐου ο Ανδρούτσος βρισκόταν στο χάνι της Γραβιάς, 5 ώρες μακριά απ’ τα Σάλωνα.⁵ Εκεί βρίσκονταν και οι υπόλοιποι οπλαρχηγοί, Πανουργιάς και Δυοβουνιώτης και είχαν ήδη αρχίσει να απομακρύνουν τα γυναικόπαιδα προς τα ορεινά.⁵ Συγχρόνως, ο Γκούρας έσπευσε στα Σάλωνα και σκότωσε όλους τους αιχμάλωτους Τούρκους.⁵

Οι κινήσεις του Ανδρούτσου

Κάπως έτσι, στις 3 Μαΐου 1821 ήταν όλοι στην Γραβιά.⁶ Πρώτη μέριμνα του Ανδρούτσου ήταν να αναζωογονήσει το ηθικό των παρευρισκόμενων και στη συνέχεια να καλέσει τον Βασίλη Μπούσγο, που βρισκόταν στο Δαδί (σημερινή Αμφίκλεια Φθιώτιδας)^6α, και μετά τον θάνατο του Διάκου είχε γίνει καπετάνιος της περιοχής, να πάει και αυτός στο χάνι της Γραβιάς όπου είχε στήσει το στρατηγείο του.⁶ Σύμφωνα με μια πληροφορία του Αβραάμ, την οποία διασώζει ο Πανουργιάς Στ. Πανουργιάς, ο Ανδρούτσος από την Γραβιά απέστειλε γράμμα στον Βρυώνη με το οποίο του έλεγε ότι βρίσκεται στο Καρπενήσι και ότι πολύ θα ήθελε να εξυπηρετήσει του σκοπούς του πασά.^6Α

Ο Ανδρούτσος είχε εκτιμήσει ότι επειδή ο Βρυώνης έχασε αρκετό χρόνο με την μάχη στην Αλαμάνα, δεν θα κινηθεί για την Πελοπόννησο από την Αττικοβοιωτία και τον Ισθμό, αλλά θα πάρει τον δρόμο Λαμία-Ιτέα και από εκεί με πλοία θα περάσει απέναντι.⁶ Μ’ αυτόν τον τρόπο, αναπόφευκτα θα περνούσε από το στενό δρόμο της Γραβιάς, όπου ήταν το πλινθόκτιστο χάνι που είχε το στρατηγείο του ο Ανδρούτσος και σκεφτόταν να το εκμεταλλευθεί σαν προμαχώνα.⁶ Τις επόμενες μέρες, συγκεντρώθηκαν γύρω στους 1.300 αγωνιστές.⁶

Οι συσκέψεις⁷

Το πρωί της 8ης Μαΐου 1821, ημέρα Κυριακή^7α, με την ανατολή του ηλίου, πραγματοποιήθηκε και δεύτερη σύσκεψη, πέραν της πρώτης στην οποία είχαν αποφασίσει να ανακόψουν την προέλαση του Ομέρ Βρυώνη στην περιοχή της Γραβιάς αξιοποιώντας το στένεμα της διαβάσεως μεταξύ των βουνών Γκιώνας και Παρνασσού.⁷

Σε αυτή την δεύτερη σύσκεψη, μετά από πολλές διαφωνίες και αντιπροτάσεις, αποφασίστηκε να κλεισθεί στο χάνι ο Ανδρούτσος.^7,7Α Ο Πανουργιάς με τον Δυοβουνιώτη να πιάσουν θέσεις επί της πλαγιάς του Χλωμού, βορειοανατολικά της Γκιώνας, ενώ ο Χρήστος Κοσμάς ή Σουλιώτης και ο Χρήστος Κατσικογιάννης θα έπιαναν θέσεις επί της πλαγιάς της Σότζικας, ευρισκόμενη βορειοδυτικά του Παρνασσού, απέναντι από την προηγούμενη.⁷ Αξίζει να σημειωθεί ότι, στη σχηματισθείσα διάταξη μάχης, οι Δαδιώτες, με επικεφαλής τον Ευστάθιο Γαβρίλη , είχαν ξεχωριστά ταμπούρια σε θέση που είναι γνωστή μέχρι σήμερα ως <<ταμπούρια του Γαβρίλη>>.⁷

Ο χορός⁸

Ο χρόνος τελείωνε. Από το βάθος φάνηκαν οι στρατιές του Ομέρ Βρυώνη. Ο Ανδρούτσος τότε φώναξε: «Παιδιά, όποιος θέλει να μ’ ακολουθήσει ας πιαστεί στον χορό». Πρώτος πιάστηκε ο Γκούρας και δεύτερος ο μπιστικός του Αρβανίτης Γκίκας Μουσταφάς. Ο Ανδρούτσος άρχισε να χορεύει τραγουδώντας το «Κάτω στο Βάλτου τα χωριά». Τον ακολούθησαν ο Παπαντρέας ο Κουκουβιστανός , ο Τράκας, ο Μάρος, ο Βουτούνης. Μπήκαν και οι Καπογιωργαίοι απ’ το Ξηρόμερο, ο Αγγελής Γοβγίνας από την Λίμνη Ευβοίας, ο Ζαφείρης απ’ τα Εφτάνησα, ο Κίρκος με αρκετούς Γαλαξιδιώτες, ο Καπλάνης και άλλοι.

Το Σύνολο των πολεμιστών

Σύνολο 117 λένε κάποιοι.^8α Κάποιοι, όμως, αναφέρουν και 120.^8α

Οι πληροφορίες του Κώστα Δ. Αβραάμ^8β

Ο Κώστας Δ. Αβραάμ τους θέλει 118 και μας δίνει και επιπρόσθετες πληροφορίες:

α) Ο Τάκης Λάππας στο «Οδυσσέας Ανδρούτσος», Αθήνα 1961 λέει για 118

β) Σε μια αναφορά που έγραψαν οι Σαλωνίτες στους Υδραίους και Σπετσιώτες, λίγο μετά την μάχη μιλάνε για 130 (Αρχ. Ύδρας Ζ’ 95)

γ) Ο Ιω. Φιλήμονας (Δοκίμιον Ελλην. Επαναστάσεως, Υ.Γ., σελ. 200) τους θέλει 120

δ) Ο Ηλίας Μιχαλόπουλος, που πήρε μέρος στη μάχη, σε μια διάλεξή του στο πανηγυρικό φύλλο της εφημ. «Ακρόπολις» της 29)5)1888 λέει ότι ήταν 105

ε) Ο Ποιητής Γ. Ζαλοκώστας που πριν γράψει το ποίημά του ερεύνησε ιδιαίτερα το θέμα μιλάει για 118, που επιβεβαιώνεται και από ένα γράμμα των Γαλαξειδιωτών στους Υδραίους (Αρχείον Ύδρας Ζ’ 97).^8β

Οι πληροφορίες του Γεώργιου Ασημ. Βακράκη^8γ

Επιπλέον, και ο Γεώργιος Ασημ. Βακράκης, στο βιβλίο του «Το ΧΑΝΙ της Γραβιάς» τους θέλει 120. Μας δίνει τις πληροφορίες:

1) Ο Ηλίας Ι. Μακρής αναφέρει τον αριθμό 116, κατά την διήγηση του εγκλεισθέντος μέσα στο Χάνι Γαλαξειδιώτη Ανδρέα Παπαλεξόπουλου ή Σπανανδρία. Σημειώνει- Δεν υπολόγισαν, φαίνεται, τους τρεις Χανιτζήδες και τον Τουρκαλβανό Γκέμα Μουσταφά

2) Οι Γαλαξειδιώτες αναφέρουν και ανεβάζουν τον αριθμό στους 118. Δεν υπολόγισαν, φαίνεται, κι αυτοί τον Τουρκαλβανό Υπασπιστή Γκέμα και τη βοηθό γυναίκα κυρα- Ρήνη ή ενημέρωσαν τους Υδραίους για τους καταμετρηθέντας στην έξοδο

3) Ο Χριστόφορος Περραιβός, ο Διονύσιος Κόκκινος και ο Αναστάσιος Γούδας τους θέλουν 117. Και οι τρεις τους δεν υπολόγισαν μέσα σ’ αυτούς τους τρεις χανιτζήδες (πατέρα και δυο γιοί)

4) Ο Ιωάννης Π. Φαρμάκης τους αυξάνει ακριβώς στους 120. Εξ αυτών σκοτώθηκαν 2, καταμετρήθηκαν στο τέλος 118

5) Το αυτό και ο Ιωάννης Φιλήμων (120)

6) Στον αριθμό 120 συμφωνούν και οι: Γεώργιος Ζαλοκώστας και ο Κων. Ν. Παπαμιχαλόπουλος

7) Στον αριθμό 120 αναφέρονται και οι: Ο Ιστορικός Κων/νος Παπαρηγόπουλος, ο Γ.Δ. Κορομηλάς και Γ. Παπανδρέου, τ. Γυμνασιάρχης.

Οι ετοιμασίες και το ψέμα^{9, 9Α}

Με τον χορό μπήκαν στο χάνι, γύρω στις 9 το πρωί⁹ⁱ, και το ετοίμασαν για την επίθεση.⁹ Οι δε άλλοι οπλαρχηγοί κατέλαβαν τις θέσεις τους: ο Πανουργιάς και ο Δυοβουνιώτης τα υψώματα της Γκιώνας με μια δύναμη, κατά τον Σπηλιάδη, 1.300 ανδρών (την πληροφορία διασώζει ο Πανουργιάς Στ. Πανουργιάς) και ο Χρήστος Κοσμάς ή Σουλιώτης τα υψώματα του Παρνασσού και συγκεκριμένα στην βρύση Σίντσικα.^9Α Μαζί με τον Κοσμά Σουλιώτη αναφέρεται και ο Κατσικογιάννης και ο Στάθης Μαυρίλης.^9Α

Οι εγκλεισμένοι στο χάνι ξεκίνησαν τις ετοιμασίες για την μάχη.⁹ Μερικοί, υπό τον Γκούρα, οχυρώθηκαν στον περίβολο του πανδοχείου.^9Α Για την προετοιμασία τους οι έγκλειστοι, μετέφεραν την αναγκαία ποσότητα νερού (το οποίο το εκμεταλλεύονταν για την ψύξη των τουφεκιών που άναβαν μετά την ρίψη ορισμένων πυροβολισμών), έκτισαν με πέτρες τις πόρτες και τα παράθυρα, διάνοιξαν στους τοίχους πολεμότρυπες και περίμεναν τον Βρυώνη, ο οποίος ερχόταν ξέγνοιαστος από την Λαμία.⁹ Γνώριζαν την άφιξή του από ανιχνευτές ή κατά πληροφορίες του Γεώργιου Ασημ. Βακράκη στο βιβλίο του «Το ΧΑΝΙ της Γραβιάς» (4η ΕΚΔΟΣΗ, Άμφισσα 2010, σελ. 98), τους πληροφόρησε περί τα σχέδια τους και το που βρίσκονται ο Ηλίας Μανανάς, ένας καλόγηρος τυφλός από το ένα μάτι, ο οποίος όταν τους αντιλήφθηκε χώθηκε ανάμεσά τους παριστάνοντας τον ζητιάνο και αμέσως, αφού άκουσε τα σχέδιά τους, έτρεξε να ειδοποιήσει τους εν Γραβιά αγωνιστές.⁹ Άλλωστε, ο Βρυώνης πίστευε ότι ο Ανδρούτσος ήταν στο Καρπενήσι.⁹

Οι ετοιμασίες των Οθωμανών^9,9Β

Ήταν πρωί της 8ης Μαΐου 1821, 4 ώρες ύστερα από την ανατολή του ηλίου, γύρω στις 11 το πρωί⁹ⁱⁱ, όταν ο Ομέρ Βρυώνης επικεφαλής 8000 (κατ’ άλλους 7000 ή 9000)^9Β πεζών και ιππέων Τουρκαλβανών διάβηκε το ποτάμι της Γραβιάς (Χαϊνίτσα) και σταμάτησε για την καθιερωμένη προσευχή.⁹ Αφού αντιλήφθηκε ότι η θέση στο πέρασμα είχε καταληφθεί, χώρισε το στράτευμά του σε τρία μέρη: τα δύο πρώτα θα έφεραν ως αποστολή την αντιμετώπιση των ελληνικών τμημάτων στα πλαϊνά και το τρίτο με επί κεφαλής τον ίδιο ακολούθησε την οδό που διάβαινε από το χάνι.⁹ Σκοπό είχε να  το περικυκλώσει.⁹

Ο ανεφοδιασμός των αγωνιστών την τελευταία στιγμή^{9Γ, 9Δ}

Με πληροφορίες που αντλήσαμε από το «Γεώργιος Ασημ. Βακράκης, Το ΧΑΝΙ της Γραβιάς, 4η ΕΚΔΟΣΗ, Άμφισσα 2010, σελ. 98» τον ανεφοδιασμό των εγκλείστων στο χάνι αγωνιστών ανέλαβε ο Αναγνώστης Κεχαγιάς, γαμπρός του Καραχάλιου.^9Γ Αφού ξεφόρτωσαν γρήγορα, μόλις που γλίτωσαν από τους πρώτους πυροβολισμούς και έφυγαν.^9Γ Μοναδική απώλεια το ένα από τα δύο ζωντανά.^9Γ Περισσότερες πληροφορίες περί αυτών που ανέλαβαν, την τελευταία στιγμή, τον ανεφοδιασμό του Χανιού μπορεί να βρει κανείς σε έρευνα του Ευθυμίου Χαρ. Ταλάντη, Συγγραφέα και Λογοτέχνη, καθώς και ερευνητή της Φωκικής Ιστορίας η οποία παρατίθεται στο βιβλίο που αναφέραμε στην αρχή της υποπαραγράφου αυτής, στις σελίδες 173-174.^9Γ

Ο Πανουργιάς Στ. Πανουργιάς επιβεβαιώνει αυτή την πληροφορία, ότι δηλαδή ο Πανουργιάς έστειλε τον προύχοντα των Σαλώνων Αναγνώστη Κεχαγιά στα Σάλωνα για τρόφιμα και πολεμοφόδια.^9Δ Ο Κρέμος, αναφέρει ο Πανουργιάς Στ. Πανουργιάς, θεωρεί ότι ο Γκούρας μαζί με τον Μαμούρη πήγαν να μεταφέρουν τα πολεμοφόδια.^9Δ Την επόμενη μέρα, άρχισε η οχύρωση του χανιού.^9Δ Κατά παράδοση του Γούδα, την οποία διασώζει ο Πανουργιάς Στ. Πανουργιάς, όταν επέστρεψε από τα Σάλωνα ο Κεχαγιάς οι αμυνόμενοι είχαν ήδη οχυρωθεί και έτσι αναγκάστηκε να ρίξει τα πολεμοφόδια από την πίσω μάντρα του πανδοχείου ενώ οι εχθρικές στρατιές κινούνταν εναντίον τους.^9Δ

Η επίθεση στις δυνάμεις εκτός του χανιού και οι μεταξύ τους μάχες^9Ε

Οι δυνάμεις των οπλαρχηγών που βρίσκονταν εκτός του χανιού κατείχαν θέσεις στα χαμηλά υψώματα και όταν προσβλήθηκαν από τις δυνάμεις του εχθρού συμπτύχθηκαν και ανέβηκαν σε υψηλότερες θέσεις, όπου είχαν φτιάξει οχυρές θέσεις. Με πληροφορίες του Πανουργιά Στ. Πανουργιά, όπως τα παραθέτει από την Ιστορία του Ελληνικού Έθνους: <<«Η αντίσταση του Πανουργιά και του Δυοβουνιώτη από τη μια μεριά και του Κοσμά από την άλλη γρήγορα κάμφθηκε και οι λιγοστές δυνάμεις τους καταδιώχθηκαν στα ορεινά» (Διαμαντούρου, Ι.Ε.Ε., 1975, τ. ΙΒ΄, σ. 115).>> Άλλοι ιστορικοί της Επαναστάσεως αναφέρουν ότι οι δυνάμεις αυτές μετά την οπισθοχώρησή τους στα υψηλότερα μέρη των βουνών, διασκορπίσθηκαν και έτσι η εχθρική δύναμη έπεσε όλη πάνω στους λιγοστούς εγκλείστους του Ανδρούτσο στο χάνι.

Ο δερβίσης^{9, 9ΣΤ}

Από όλο το στράτευμα έμπροσθεν βάδιζε ένας έφιππος γηραιός δερβίσης ο οποίος με τα λόγια και τις προσευχές του ανασήκωνε το πολεμικό ηθικό των μουσουλμάνων πολεμιστών.⁹ Δεν αποκλείεται, ο Βρυώνης να τον έστειλε επίτηδες , ως <<μεσίτη>>, για να διαβιβάσει στον Ανδρούτσο τα συμφωνηθέντα.⁹ Ο δερβίσης αυτός ήταν ο Χασάν δερβίσης, περιβόητος Τουρκαλβανός δερβίσης, ο οποίος μάλιστα συνδεόταν από παλιά με φιλία με τον Ανδρούτσο.^9ΣΤ Σύμφωνα με πληροφορία του Κόκκινου, την οποία διασώζει ο Πανουργιάς Στ. Πανουργιάς, ο Χασάν δερβίσης ανήκε στην αίρεση των βεκτακσήδων μοναχών.^9ΣΤ Όταν ο δερβίσης προσέγγισε στο χάνι, πήρε μια χούφτα άμμου και κραύγασε: «Έτσι, να διασκορπιστεί κάθε εχθρός του προφήτη».⁹ Ο Ανδρούτσος είχε δώσει εντολή να μην ρίξει κανείς αν δεν πυροβολήσει αυτός πρώτος.⁹ Ο Οδυσσέας εμφανίστηκε μπροστά από το χάνι και ρώτησε τον ερχόμενο δερβίση, για που βαδίζει και αυτός του απάντησε πως πορεύεται προς Νότο, για να καταστρέψει τους εχθρούς του Προφήτη ή κατά τον Γ. Βακράκη του απάντησε ότι υπάγει προς τα Σάλωνα.^{9, 9iii} Ο Οδυσσέας για να κατακεραυνώσει το ηθικό των στρατευμάτων του Ομέρ Βρυώνη και να ακυρώσει κάθε φήμη για συνεργασία του μαζί του ύστερα από τους χαιρετισμούς και τις διάφορες ύβρεις που αντάλλαξαν, Οδυσσέας και δερβίσης, πυροβόλησε και έριξε νεκρό τον δερβίση με ένα πυροβολισμό στο μέτωπο.^9,9ΣΤ

Οι δύο πρώτες επιθέσεις⁹

Τότε, από το χάνι ξεκίνησαν να πέφτουν οι πυροβολισμοί σαν αστραπή. Οι Τουρκαλβανοί προσπάθησαν μια επίθεση αλλά αντιμετωπίστηκαν με μια νέα ριπή. Πολλοί νεκροί και τραυματίες. Οι Τουρκαλβανοί αποσύρθηκαν και άρχισαν τις επιθέσεις κατά διαστήματα. Τα πυρά μέσα από το χάνι τα έλεγες αδιάκοπα. Οι εχθροί ήταν τόσοι πολλοί, όμως, που τα βόλια δεν έφταναν για να τους διατηρήσουνε μακριά. Προσέγγισαν το χάνι και δοκίμαζαν να το γκρεμίσουν με τα γιαταγάνια τους και με τους ώμους Ακόμη, με τσεκούρια επιχειρούσαν να σπάσουν τις πόρτες. Οι εγκλεισμένοι τους βαρούσαν σχεδόν εξ’ επαφής. Η πρώτη επίθεση δεν ευδοκίμησε. Ακολούθησαν άλλες δυο, η μια πιο σφοδρή απ’ την άλλη. Οι κλεισμένοι στο χάνι όμως είχαν ανασυνταχθεί και με πολύ ζήλο από την επιτυχία τους πολεμούσαν και τους απέκρουαν. Όλος ο τόπος έμπροσθεν από το χάνι είχε γεμίσει με πτώματα.

Η τρίτη επίθεση⁹

Κατά την τρίτη επίθεση οι Οθωμανοί σημαιοφόροι κατάφεραν να θέσουν τις σημαίες τους στο περιτείχισμα του χανιού, όμως αυτό δεν εννοούσε και τη νίκη τους. Ο Οδυσσέας με λόγια ζωογόνα ενίσχυσε το ηθικό των συντρόφων του, οι οποίοι για τρίτη φορά απέκρουσαν την επίθεση των Οθωμανών, οι οποίοι άφησαν μια σημαία τους ως λάφυρο στους Έλληνες. Στη φάση αυτή σκοτώθηκε ο Θανάσης Καστάνης (ή Καπλάνης^9α1) τον οποίο ενταφίασαν μέσα στο χάνι ρίχνοντας στο τάφο του μπαρούτι αντί για λιβάνι.

Η τέταρτη επίθεση, η σύσκεψη των Ελλήνων και η απόφαση για έξοδο^{9, 9Ζ}

Το απόγευμα, ο Ομέρ Βρυώνης προσκάλεσε τους αξιωματικούς του (το αρχηγείο του, το είχε στημένο στο ξωκλήσι του Αϊ-Θανάση από όπου παρακολουθούσε την όλη μάχη)^9iv και αφού τους επέπληξε, πρόσταξε και τέταρτη επίθεση, η οποία αποκρούστηκε κι αυτή παρ’ ότι δεν υπολειπόταν σε τίποτα των άλλων.⁹ Σύμφωνα με πληροφορίες των Γούδα και Λάππα, τις οποίες διασώζει ο Πανουργιάς Στ. Πανουργιάς, ο Βρυώνης επικήρυξε με το χρηματικό ποσό των 500 πουγγίων τον οπλαρχηγό του οποίου οι άνδρες θα ορμήσουν προς άλωση του χανιού.^9Ζ Σύμφωνα, πάλι με πληροφορίες που διασώζει ο Πανουργιάς Στ. Πανουργιάς από τον Μαραβελέα, ο Ομέρ Βρυώνης ετοιμάστηκε να επιτεθεί ο ίδιος αλλά συγκρατήθηκε από έναν νεαρό μπέη ανιψιό του.^9Ζ

Οι Έλληνες είχαν χωριστεί στους σκοπευτές και στους γεμιστές, δηλαδή σ’ αυτούς που πυροβολούσαν όταν οι Οθωμανοί πλησίαζαν στο χάνι και σ’ αυτούς που γέμιζαν και ετοίμαζαν τα καριοφίλια.^9Ζ Ο Οδυσσέας είχε δώσει εντολή να μην πυροβολεί κανείς άνευ σκοπού.^9Ζ

Μετά την δύση του ηλίου οι επιθέσεις των Οθωμανών έπαψαν. Ο Ομέρ είχε αντιληφθεί ότι χωρίς κανόνια το χάνι δεν θα έπεφτε.⁹ Έτσι, διέταξε να του φέρουν εκείνα που είχε αφήσει στην Λαμία.⁹

Κατά πληροφορίες του Κρέμου, τις οποίες διασώζει ο Λάππας και παραθέτει ο Πανουργιάς Στ. Πανουργιάς, η ιδέα περί του βομβαρδισμού του πανδοχείου ανήκε στον Χρήστο Παλάσκα.^9Ζ Ο Παλάσκας που ακολουθούσε τον Βρυώνη στην εκστρατεία του όποτε μπορούσε βοηθούσε τους Έλληνες.^9Ζ Έτσι, και τώρα, ο Παλάσκας λέει στον Βρυώνη: «Αύριο φέρε τα κανόνια απ’ το Ζητούνι και τους χαλάς το μαντρί».^9Ζ Όταν σώπασε η μάχη, ο Παλάσκας φώναξε απ’ τον Αϊ-Θανάση: «Ωρέ Ανδρούτσο, καλά σ’ έχουμε κλεισμένο, που θα μας πας; Αλίμονό σου, ταχιά μας έρχονται τα δύο κανόνια απ’ το Ζητούνι και θα σας κάνουμε στάχτη.»^9Ζ

Έτσι, ο Οδυσσέας που πρώτον είτε «έπιασε» το σχέδιό του Βρυώνη είτε μετά την ειδοποίηση του Παλάσκα το έμαθε και δεύτερον είχε απομείνει από τα απαραίτητα πολεμοφόδια, ύστερα από σύσκεψη αποφάσισε να γίνει έξοδος και διαφυγή στις γύρω ορεινές περιοχές.^9,9Ζ

Η αρχή της εξόδου⁹

Δυο ώρες πριν ξημερώσει και ενώ οι ανήμποροι από την σκληρή μάχη Τουρκαλβανοί κοιμόντουσαν, οι κλεισμένοι στο χάνι βγήκαν από την ανατολική πόρτα του πανδοχείου. Με τον Γκούρα μπροστά και τελευταίο τον Ανδρούτσο διάβηκαν από τα πτώματα και προσέγγισαν στους κοιμώμενους στρατιώτες. Όμως, ένας φρουρός τους κατάλαβε και πυροβόλησε. Ο Οδυσσέας αντιπυροβόλησε και βροντοφώναξε δυνατά <<απάνω τους, παιδιά>>.

Η συνέχεια της εξόδου⁹

Οι Τουρκαλβανοί που δεν είχαν συνέλθει ακόμα από την ζαλάδα του ύπνου θεωρήσανε πως πρόκειται για γενικευμένη επίθεση των Ελλήνων και αποτραβήχτηκαν, ελευθερώνοντας μια δίοδο από την οποία πέρασαν οι Έλληνες. Μόνο ένας νεκρός σκοτώθηκε από τους Έλληνες, ο Αθανάσιος Σεφέρης. Συγκεντρώθηκαν όλοι σε ένα ύψωμα πάνω αριστερά από τον χωριό Χλωμό.

Οι απώλειες των Ελλήνων^9Η

Οι απώλειες των Ελλήνων διαφέρουν από πηγή σε πηγή. Σύμφωνα με τις συγκεντρωμένες πληροφορίες που διασώζει ο Πανουργιάς Στ. Πανουργιάς έχουμε:

1) 6 νεκρούς, σύμφωνα με τον Φιλήμονα, τον Παπαρρηγόπουλο και τη Διαμαντούρου (Ιστορία του Ελληνικού Έθνους) δηλαδή οι Αθανάσιος Σεφέρης και Αθανάσιος Καπλάνης και 4 ακόμα. Επίσης, είχαμε δύο τραυματίες, ένας εκ των οποίων και ο Κωνσταντίνος Καπογεωργάκης

2) «ολίγους νεκρούς Έλληνας μεταξύ των οποίων ήτο και ο Αθανάσιος Καπλάνης», σύμφωνα με τον ιστορικό Κόκκινο

3) 2 νεκρούς (τον Αθανάσιο Καπλάνη και τον Αθανάσιο Σεφέρη), σύμφωνα με τους Βακράκη, Οικονόμου, Γούδα και Gervinus

4) 2 νεκρούς και 2 τραυματίες, σύμφωνα με τους Τρικούπη και Φαρμάκη

5) 3 νεκρούς και 1 τραυματία, σύμφωνα με τον Καλονάρο

6) 3 νεκρούς: τον Καπλάνη, τον Μπαλωμένο και τον Αράπη, σύμφωνα με τον Νάκο Πανουργιά

7) 4 νεκρούς και 2 τραυματίες, σύμφωνα με τον Μαραβελέα

8) 3 νεκροί και 5 τραυματίες, σύμφωνα με τον Περραιβό

Αξίζει να σημειώσουμε ότι, ο Λάππας αναφέρει σαν τραυματία τον Κομνά Τράκα.

[Εδώ εμείς απλώς αναφέρουμε την γνώμη διαφόρων ιστορικών περί τους νεκρούς και τραυματίες από την μάχη στο χάνι όπως την βρήκαμε στην επόμενη πηγή, έτσι για το που ο κάθε ιστορικός αναφέρει την πληροφορία ο αναγνώστης μπορεί να ανατρέξει στην πηγή: ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ ΣΤ. ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ, ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΔΕΣ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΑΠΟ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821, ΠΡΩΤΟΣ ΤΟΜΟΣ, ΙΚΑΡΟΣ 2012, Σελ. 215]

Ένα περιστατικό^9Θ

Σύμφωνα με ένα περιστατικό το οποίο διασώζει ο Λάππας και αναφέρει ο Πανουργιάς Στ. Πανουργιάς παρουσιάζεται ένα εντελώς διαφορετικό σενάριο σχετικά με τον θάνατο των Καπλάνη και Σεφέρη. Σύμφωνα με το περιστατικό, την ώρα της μάχης στο χάνι, ο Θανάσης Καπλάνης και ο Θανάσης Σεφέρης είχαν ανέβει στην στέγη του χανιού και από εκεί έβαλαν εναντίον των Οθωμανών με τεράστια αποτελεσματικότητα. Ένας από τους εχθρούς όμως κάποια στιγμή κατάφερε να ανέβει στην βελανιδιά που βρισκόταν κοντά στο χάνι και από εκεί πυροβόλησε και σκότωσε και τους δύο. Άξιο αναφοράς είναι ότι ο Βακράκης συμπληρώνει πως τον Οθωμανό αυτό αργότερα τον σκότωσε ο Ανδρούτσος.

Οι απώλειες των Οθωμανών^9Ι

Για τις απώλειες των εχθρών υπάρχουν, και εδώ, διάφορες απόψεις ως προς τον αριθμό. Έτσι, όπως διασώζει ο Πανουργιάς Στ. Πανουργιάς έχουμε:

1) Ο Φιλήμων αναφέρει πάνω από 300 νεκρούς, μάλιστα ανάμεσά τους και πολλούς αξιωματούχους

2) Ο Περραιβός κάνει λόγο για 423 νεκρούς και αρκετούς τραυματίες

3) Οι Καλονάρος, Κόκκινος και Παπαρρηγόπουλος μιλούν για πάνω από 300 νεκρούς και διπλάσιους τραυματίες, ενώ σε άλλο σημείο ο Κόκκινος αναφέρει πως τέθηκαν εκτός μάχης περίπου 500 άνδρες

4) Οι Γούδας και Δρόλαπας αναφέρουν 500 νεκρούς και διπλάσιους τραυματίες

Αξίζει να σημειώσουμε πως ο Βακράκης αναφέρει ότι μεταξύ των νεκρών ήταν και Σελήμπεης του Ζητουνίου, ο γνωστός Χαλήλ μπέης, ο οποίος εισηγήθηκε τον θάνατο του Α. Διάκου.

Η επόμενη ημέρα⁹

Την επομένη, 9 Μαΐου, ο Ομέρ Βρυώνης εισήλθε στο άδειο χάνι και θαύμασε την πολεμική αξία των αντιπάλων του. Στην Γραβιά διέμεινε άλλες 8 μέρες για να περιθάλψει τους τραυματίες του που ήταν περισσότεροι από τους νεκρούς. Ανάμεσά τους 2 μπέηδες και διάφοροι αξιωματούχοι.

Κατά πληροφορίες του Γεωργίου Ασημ. Βακράκη, στο βιβλίο του «Το ΧΑΝΙ της Γραβιάς», στο σημερινό ναό του Αϊ-Γιάννη στη Γραβιά υπήρχαν κάποτε κάποια αιωνόβια δέντρα.^9γ Σ’ αυτά τα δέντρα ο Ομέρ Βρυώνης κρέμασε 6 αξιωματικούς του, ως υπαίτιους για την ήττα στην μάχη.^9γ

Οι συνέπειες της μάχης⁹

Η σημασία της μάχης αυτής συνίσταται στο ότι καθυστέρησαν οι Τούρκοι να κατέβουν ταχέως στην Πελοπόννησο και έτσι δόθηκε η ευκαιρία στο Κολοκοτρώνη να πετύχει, 5 μέρες αργότερα, την σημαντική του επιτυχία στο Βαλτέτσι. Επίσης, ο Ομέρ Βρυώνης ατύχησε στο σχέδιό του να πάρει με το μέρος του έμπειρους αγωνιστές, που τώρα με τον έναν ή τον άλλον τρόπο συνεργάστηκαν με την επανάσταση. Ακόμη, η μάχη αυτή εξύψωσε το ηθικό των Ελλήνων που είχε καταρρεύσει μετά τα γεγονότα στην Αλαμάνα και τον θάνατο του Διάκου και επέδειξε ότι λίγοι αποφασισμένοι αγωνιστές δύνανται να αντιταχθούν σε πολυάριθμο στρατό. Τέλος, η επιτυχία αυτή καθιέρωσε τον Ανδρούτσο ως πρώτη στρατιωτική φυσιογνωμία στη περιοχή της Στερεάς. Ο Βασίλης Μπούσγος, διάδοχος του Διάκου, ομολογώντας την στρατιωτική αξία του Ανδρούτσου, υπάχθηκε υπό τις διαταγές του.

Υστεροφημία^9Κ

Το 1888 ανεγέρθηκε στη Γραβιά μαρμάρινη προτομή του Οδυσσέα Ανδρούτσου. Τα τελευταία χρόνια στον χώρο που άλλοτε υπήρχε το φημισμένο χάνι που συνέβη η μάχη, οικοδομήθηκε ένα νέο χάνι μέσα στο οποίο υπάρχει εικονική αναπαράσταση της μάχης. Επίσης, την 29^η Μαΐου 1888 αποκαλύφθηκε από τον Βασιλιά Γεώργιο Α΄ μνημείο στην είσοδο του στενού της Γραβιάς. Τέλος, το 1962 ορίστηκε πως την πρώτη Κυριακή του Μαΐου θα είναι επίσημη τοπική εορτή για την μάχη στη Γραβιά.

Πηγές-Παραπομπές:

0) ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ δομη, ΤΟΜΟΣ 7, ΕΚΔΟΣΕΙΣ <<ΔΟΜΗ>> Α.Ε., Σελ. 261-262

1) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ, Τόμος 27, ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ Α.Ε., έκδοση ΠΑΡΑΠΟΛΙΤΙΚΑ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Ε. 2015, ISBN: 978-618-5129-85-9, Σελ. 117

2) ΣΑΡΑΝΤΟΣ Ι. ΚΑΡΓΑΚΟΣ, Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821, Β’ ΜΕΡΟΣ, εκδόσεις Realnews, ΑΘΗΝΑ 2014, Σελ. 352, Σημείωση 202

2Α) ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ ΣΤ. ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ, ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΔΕΣ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΑΠΟ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821, ΠΡΩΤΟΣ ΤΟΜΟΣ, ΙΚΑΡΟΣ 2012, Σελ. 198-200

3) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ, Τόμος 27, ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ Α.Ε., έκδοση ΠΑΡΑΠΟΛΙΤΙΚΑ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Ε. 2015, ISBN: 978-618-5129-85-9, Σελ. 117-118

4) ΣΑΡΑΝΤΟΣ Ι. ΚΑΡΓΑΚΟΣ, Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821,  Β’ ΜΕΡΟΣ, εκδόσεις Realnews, ΑΘΗΝΑ 2014, Σελ. 145

4Α) ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ ΣΤ. ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ, ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΔΕΣ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΑΠΟ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821, ΠΡΩΤΟΣ ΤΟΜΟΣ, ΙΚΑΡΟΣ 2012, Σελ. 200-203

5) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ, Τόμος 27, ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ Α.Ε., έκδοση ΠΑΡΑΠΟΛΙΤΙΚΑ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Ε. 2015, ISBN: 978-618-5129-85-9, Σελ. 118

6α) Δημήτριος Ιωάν. Βασιλείου, 1821-1822 τα σημαντικότερα γεγονότα της ευρυτέρας περιοχής του Δαδίου, Δαδί 2021, Σελ. 34

6) ΣΑΡΑΝΤΟΣ Ι. ΚΑΡΓΑΚΟΣ, Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821, Β’ ΜΕΡΟΣ, εκδόσεις Realnews, ΑΘΗΝΑ 2014, Σελ. 145-146

6Α) ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ ΣΤ. ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ, ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΔΕΣ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΑΠΟ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821, ΠΡΩΤΟΣ ΤΟΜΟΣ, ΙΚΑΡΟΣ 2012, Σελ. 200-203

7) Δημήτριος Ιωάν. Βασιλείου, 1821-1822 τα σημαντικότερα γεγονότα της ευρυτέρας περιοχής του Δαδίου, Δαδί 2021, Σελ. 34

7Α) ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ ΣΤ. ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ, ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΔΕΣ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΑΠΟ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821, ΠΡΩΤΟΣ ΤΟΜΟΣ, ΙΚΑΡΟΣ 2012, Σελ. 203-207

7α) π. Διομήδης Παναγιωτόπουλος, ΠΡΟΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΕΣ & ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΕΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΑΜΦΙΚΛΕΙΑΣ - ΔΑΔΙΟΥ ΚΑΙ Ο ΠΑΠΑ-ΑΝΤΡΙΑΣ ΜΟΡΗΣ Ο ΚΟΥΚΟΥΒΙΣΤΙΑΝΟΣ, Ξυλικοί 2021, Σελ. 59

8) ΧΡΗΣΤΟΣ Α. ΣΤΑΣΙΝΟΠΟΥΛΟΣ, ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821, 1979 ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΕΔΕΜΑΔΗ, 2021, για αυτή την έκδοση, ΤΟ ΒΗΜΑ/ ΑΛΤΕΡ ΕΚΓΟ Α.Ε., Τόμος Α’, Α-Δ (Δεστάελ), ISBN ΤΟΜΟΥ Α΄: 978-618-5519-24-7, Σελ. 412

8α) ΧΡΗΣΤΟΣ Α. ΣΤΑΣΙΝΟΠΟΥΛΟΣ, ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821, 1979 ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΕΔΕΜΑΔΗ, 2021, για αυτή την έκδοση, ΤΟ ΒΗΜΑ/ ΑΛΤΕΡ ΕΚΓΟ Α.Ε., Τόμος Α’, Α-Δ (Δεστάελ), ISBN ΤΟΜΟΥ Α΄: 978-618-5519-24-7, Σελ. 412

8β) ΡΟΥΜΕΛΙΩΤΙΚΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ 1970, ΕΤΗΣΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ-ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΚΑΙ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ, ΧΡΟΝΟΣ ΔΕΚΑΤΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟΣ 1968-1969, ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ: ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΣΤΑΜΕΛΟΣ, Σελ. 49 και 52-53

8γ) Γεώργιος Ασημ. Βακράκης, Το ΧΑΝΙ της Γραβιάς, 4η ΕΚΔΟΣΗ, Άμφισσα 2010, Σελ. 72

9) ΣΑΡΑΝΤΟΣ Ι. ΚΑΡΓΑΚΟΣ, Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821, Β’ ΜΕΡΟΣ, εκδόσεις Realnews, ΑΘΗΝΑ 2014, Σελ. 146-150

9Α) ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ ΣΤ. ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ, ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΔΕΣ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΑΠΟ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821, ΠΡΩΤΟΣ ΤΟΜΟΣ, ΙΚΑΡΟΣ 2012, Σελ. 205-207

9Β) ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ ΣΤ. ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ, ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΔΕΣ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΑΠΟ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821, ΠΡΩΤΟΣ ΤΟΜΟΣ, ΙΚΑΡΟΣ 2012, Σελ. 205-207

9Γ) Γεώργιος Ασημ. Βακράκης, Το ΧΑΝΙ της Γραβιάς, 4η ΕΚΔΟΣΗ, Άμφισσα 2010, Σελ. 98

9Δ) ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ ΣΤ. ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ, ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΔΕΣ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΑΠΟ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821, ΠΡΩΤΟΣ ΤΟΜΟΣ, ΙΚΑΡΟΣ 2012, Σελ. 200

9Ε) ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ ΣΤ. ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ, ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΔΕΣ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΑΠΟ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821, ΠΡΩΤΟΣ ΤΟΜΟΣ, ΙΚΑΡΟΣ 2012, Σελ. 208

9ΣΤ) ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ ΣΤ. ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ, ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΔΕΣ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΑΠΟ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821, ΠΡΩΤΟΣ ΤΟΜΟΣ, ΙΚΑΡΟΣ 2012, Σελ. 209-212

9Ζ) ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ ΣΤ. ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ, ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΔΕΣ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΑΠΟ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821, ΠΡΩΤΟΣ ΤΟΜΟΣ, ΙΚΑΡΟΣ 2012, Σελ. 211-213

9Η) ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ ΣΤ. ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ, ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΔΕΣ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΑΠΟ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821, ΠΡΩΤΟΣ ΤΟΜΟΣ, ΙΚΑΡΟΣ 2012, Σελ. 215

9Θ) ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ ΣΤ. ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ, ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΔΕΣ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΑΠΟ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821, ΠΡΩΤΟΣ ΤΟΜΟΣ, ΙΚΑΡΟΣ 2012, Σελ. 214-215

9Ι) ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ ΣΤ. ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ, ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΔΕΣ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΑΠΟ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821, ΠΡΩΤΟΣ ΤΟΜΟΣ, ΙΚΑΡΟΣ 2012, Σελ. 215-216

9i) Γεώργιος Ασημ. Βακράκης, Το ΧΑΝΙ της Γραβιάς, 4η ΕΚΔΟΣΗ, Άμφισσα 2010, Σελ. 55

9ii) Γεώργιος Ασημ. Βακράκης, Το ΧΑΝΙ της Γραβιάς, 4η ΕΚΔΟΣΗ, Άμφισσα 2010, Σελ. 55

9iii) Γεώργιος Ασημ. Βακράκης, Το ΧΑΝΙ της Γραβιάς, 4η ΕΚΔΟΣΗ, Άμφισσα 2010, Σελ. 57

9iv) Γεώργιος Ασημ. Βακράκης, Το ΧΑΝΙ της Γραβιάς, 4η ΕΚΔΟΣΗ, Άμφισσα 2010, Σελ. 57

9α1) Γεώργιος Ασημ. Βακράκης, Το ΧΑΝΙ της Γραβιάς, 4η ΕΚΔΟΣΗ, Άμφισσα 2010, Σελ. 57

9γ) Γεώργιος Ασημ. Βακράκης, Το ΧΑΝΙ της Γραβιάς, 4η ΕΚΔΟΣΗ, Άμφισσα 2010, Σελ. 104

9Κ) ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ ΣΤ. ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ, ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΔΕΣ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΑΠΟ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821, ΠΡΩΤΟΣ ΤΟΜΟΣ, ΙΚΑΡΟΣ 2012, Σελ. 222

Συγκεντρωτική-Γενική Βιβλιογραφία-Πηγές:

-ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ, Τόμος 27, ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ Α.Ε., έκδοση ΠΑΡΑΠΟΛΙΤΙΚΑ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Ε. 2015, ISBN: 978-618-5129-85-9, Σελ. 117-120

-Δημήτριος Ιωάν. Βασιλείου, 1821-1822 τα σημαντικότερα γεγονότα της ευρυτέρας περιοχής του Δαδίου, Δαδί 2021, Σελ. 33-38

-ΣΑΡΑΝΤΟΣ Ι. ΚΑΡΓΑΚΟΣ, Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821, Β’ ΜΕΡΟΣ, εκδόσεις Realnews, ΑΘΗΝΑ 2014, Σελ. 145-150

-ΧΡΗΣΤΟΣ Α. ΣΤΑΣΙΝΟΠΟΥΛΟΣ, ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821, 1979 ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΕΔΕΜΑΔΗ, 2021, για αυτή την έκδοση, ΤΟ ΒΗΜΑ/ ΑΛΤΕΡ ΕΚΓΟ Α.Ε., Τόμος Α’, Α-Δ (Δεστάελ), ISBN ΤΟΜΟΥ Α΄: 978-618-5519-24-7, Σελ. 412-415

-π. Διομήδης Παναγιωτόπουλος, ΠΡΟΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΕΣ & ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΕΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΑΜΦΙΚΛΕΙΑΣ - ΔΑΔΙΟΥ ΚΑΙ Ο ΠΑΠΑ-ΑΝΤΡΙΑΣ ΜΟΡΗΣ Ο ΚΟΥΚΟΥΒΙΣΤΙΑΝΟΣ, Ξυλικοί 2021, Σελ. 59

-ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ ΣΤ. ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ, ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΔΕΣ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΑΠΟ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821, ΠΡΩΤΟΣ ΤΟΜΟΣ, ΙΚΑΡΟΣ 2012, Σελ. 197-216

-Γεώργιος Ασημ. Βακράκης, Το ΧΑΝΙ της Γραβιάς, 4η ΕΚΔΟΣΗ, Άμφισσα 2010, Σελ. Όλες

-ΡΟΥΜΕΛΙΩΤΙΚΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ 1970, ΕΤΗΣΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ-ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΚΑΙ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ, ΧΡΟΝΟΣ ΔΕΚΑΤΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟΣ 1968-1969, ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ: ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΣΤΑΜΕΛΟΣ, Σελ. 49 και 52-53

-ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ δομη, ΤΟΜΟΣ 7, ΕΚΔΟΣΕΙΣ <<ΔΟΜΗ>> Α.Ε., Σελ. 261-262

Αποσπάσματα του παραπάνω κειμένου έχουν δημοσιευτεί ως αυτοτελές άρθρο στις παρακάτω διευθύνσεις:

1) Η μάχη στο χάνι της Γραβιάς | Αφιερώματα (maxmag.gr) (https://www.maxmag.gr/afieromata/i-machi/)

2) Η μάχη στο χάνι της Γραβιάς | Fokidanews | Ενημέρωση από τη Φωκίδα (https://www.fokidanews.gr/87479/i-machi-sto-chani-tis-gravias/)

3) Πολύδροσος Παρνασσού: Η μάχη στο χάνι της Γραβιάς (8 Μαΐου 1821) του Ηλία Χ. Θάνου (polydrososparnassou.blogspot.com) (https://polydrososparnassou.blogspot.com/2021/05/8-1821.html)

Επίσης και στο έντυπο:

3) Τίτλος: Η μάχη στο Χάνι της Γραβιάς - Έντυπο: ΚΕΦΑΛΟΣ-ΤΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΤΗΣ ΚΕΦΑΛΟΝΙΑΣ, ΧΕΙΜΩΝΑΣ-ΑΝΟΙΞΗ 2022, ΤΕΥΧΟΣ 13-14, ISSN: 2732-6608, Σελίδες: 77-85