Για τα 200 Χρόνια από τη «Μάχη της Σουβάλας» το 1824: Xρονικό της «Μάχης της Σουβάλας» καθώς και όλης της εκστρατείας του Δερβίς πασά

 

Γράφει ο Ηλίας Χρ. Θάνος,

Ερευνητής, Συγγραφέας, Αρθρογράφος

Η Ελληνική Επανάσταση το Καλοκαίρι του 1824 είναι αποδεκτό πως βρισκόταν σε ένα τέλμα. Ο πρώτος εμφύλιος πόλεμος από τον οποίο μόλις είχε βγει το Ελληνικό Έθνος με άμεσες συνέπειες στις ελλείψεις τροφών και πολεμοφοδίων, είχαν εξουθενώσει τους Έλληνες στρατιώτες. Η περίφημη ιστορία του πρώτου Αγγλικού δανείου έδινε κάποιες ελπίδες αλλά, φούντωσε ξανά τα πράγματα όταν στα ταμεία του Ελληνικού δημοσίου δεν έφτασε παρά το μισό του μισού. Σε όλη αυτή την κατάσταση ο Σουλτάνος Μαχμούτ Β’ αποφάσισε να ζητήσει τη βοήθεια του σατράπη της Αιγύπτου Μεχμέτ Αλή. Το σχέδιο προέβλεπε ότι οι Αιγύπτιοι θα επιτίθονταν σε Κρήτη, Κάσο, Ψαρά και Σάμο, διαλύοντας έτσι τις ναυτικές βάσεις των Ελλήνων και ύστερα θα κινούνταν εναντίον της Πελοποννήσου. Ταυτόχρονα, οι Τούρκοι από τη στεριά θα κινούνταν σε ολόκληρη την ελληνική χερσόνησο και αφού διέλυαν κάθε επαναστατική εστία εκεί, θα περνούσαν απέναντι στην Πελοπόννησο για να ενωθούν με τον στρατό των Αιγυπτίων. Αρχιστράτηγος των Αιγυπτίων και ταυτόχρονα βαλής του Μοριά, ορίστηκε ο γιός του Μεχμέτ Αλή, Ιμπραήμ πασάς. «Ρούμελη βαλεσής» είχε διοριστεί ο περιβόητος Δερβίς πασάς του Βιδινίου, ο οποίος είχε προ ετών εξανδραποδίσει την Επανάσταση του Υψηλάντη στις Ηγεμονίες. Αυτός είχε διαταγές να ορίσει τον Ομέρ πασά Βρυώνη υπεύθυνο της επανάστασης Δυτικής Ελλάδος, ο οποίος θα κατέπνιγε την Επανάσταση στην Ακαρνανία και θα κατευθυνόταν στη Ναύπακτο και τον Ομέρ πασά της Καρύστου να καταπνίξει την Επανάσταση στην Αττικοβοιωτία και να κατευθυνθεί και αυτός προς συνάντησή του. Ο ίδιος ο Δερβίς πασάς θα ασχολούνταν με την Επανάσταση σε Φθιωτιδοφωκίδα και θα κατευθυνόταν προς Ναύπακτο, αφού ανακαταλάμβανε τα Σάλωνα. Τέλος, υπό τις οδηγίες του είχε τον Γιουσούφ πασά Μπερκόφτσαλη και τον Αμπάζ πασά, οι οποίοι ήταν γνώριμοι των Ελληνικών στρατευμάτων από προηγούμενες Οθωμανικές εκστρατείες.

Όπως γίνεται πασιφανές ο Σουλτάνος αποφάσισε ότι θέλει να ξεμπερδεύει με την Επανάσταση των Ελλήνων και γι’ αυτό ανέθεσε τις εκστρατείες προς κατάπνιξη της σε Οθωμανούς στρατηγούς που είχαν πείρα στην κατάπνιξη εξεγέρσεων. Ο Δερβίς πασάς βέβαια ξεκίνησε κάπως απαισιόδοξα την εκστρατεία του. Όχι από άποψη ηθικού αλλά, τεχνικών δυσκολιών. Ενώ είχε εντολές να στρατολογήσει περίπου 30.000 άνδρες, αυτός μόλις που κατάφερε να μαζέψει 10-15.000 και μάλιστα όπως μαρτυρούν άνθρωποι της εποχής, ο στρατός του αποτελούσε συρφετό.

Ο Δερβίς πασάς κατερχόμενος από την Λάρισα πέρασε με άνεση το μισό Φθιωτικό πεδίο και στρατοπέδευσε στην περιοχή του Λιανοκλαδίου. Πρώτοι αντιλήφθηκαν την έλευση της νέας Οθωμανικής στρατιάς οι οπλαρχηγοί Μ. Κοντογιάννης και Σκαλτσοδήμος οι οποίοι και ενημέρωσαν τους υπόλοιπους αλλά και την Ελληνική Κυβέρνηση. Ο Δερβίς πασάς αποφάσισε να χωρίσει το σώμα του στα τρία. Ένα μέρος θα πήγαινε στα Βλαχοχώρια όπου εκεί αιχμαλωτίστηκαν 300 Ελληνικές οικογένειες, οι οποίες αργότερα θα απελευθερωθούν από τους Κοντογιάννη, Σιαφάκα και Σκαλτσοδήμο, ένα άλλο μέρος με τον μεγαλύτερο αριθμό στρατιωτών υπό τις διαταγές των Γιουσούφ πασά Μπερκόφτσαλη και Αμπάζ πασά, θα έπαιρνε την οδό Χαλκωμάτα-Μπράλος-Γραβιά και θα κατευθυνόταν προς Σάλωνα ενώ το τελευταίο σώμα με επικεφαλής τον ίδιο θα περίμενε στο στενό των Θερμοπυλών και θα λειτουργούσε σαν επικουρία του κυρίως σώματος επίθεσης.

Στο Ελληνικό στρατόπεδο τα πράγματα ήταν αρκετά οργανωμένα δεδομένων των συνθηκών. Ο Στορνάρης, ο Λιακατάς, ο Ράγκος, ο Φραγκίστας και άλλοι οπλαρχηγοί μαζί με ένα σώμα 3.000 παρέλαβαν νέες εντολές έτσι ώστε να βαδίσουνε προς τα Άγραφα. Ο Σκαλτσάς, ο Μήτσος Κατσικογιάννης, ο Ίσκος, ο Σιαφάκας, ο Βαλτινός, ο Καραϊσκάκης και άλλοι πήγαν προς το Μακρυκάμπι Λιδωρικίου. Στην Ανατολική Στερεά Ελλάδα κινήθηκαν οι Νάκος Πανουργιάς, Γεώργιος Δυοβουνιώτης, Γ. Δράκος και άλλοι με μια ισχυρή δύναμη και άμεση εντολή να ανακόψουν την προώθηση των Οθωμανών προς τα Σάλωνα. Τη δύναμη των ανωτέρω οπλαρχηγών ενίσχυσαν κατόπιν νεότερων εντολών ο Τζαβέλλας με τους Σουλιώτες και ο πελοποννήσιος Π. Νοταράς με 200 άνδρες. Τέλος, προς το Ζεμενό πήγε ο Ανδρούτσος, προς τη Ναύπακτο ο Ζαγγανάς, προς τον Ισθμό ο Ευμορφόπουλος, ενώ στην Αττική είχε διορισθεί αρχηγός ο Γκούρας. Έτσι, παρατηρούμε ότι η Στερεά Ελλάδα ήταν έτοιμη για τη νέα επίθεση. Αρχηγός των εν Κεντρική Ελλάδι σωμάτων είχε αναλάβει ο Νάκος Πανουργιάς (γιός του εκπορθητή των Σαλώνων Γέρο-Πανουργιά). Γενικός αρχιστράτηγος ήταν ο Γκούρας ο οποίος όπως είπαμε είχε κρατήσει την Αττική.

Ο Νάκος Πανουργιάς αποφάσισε, μάλλον ύστερα από προτροπή του πατέρα του, να ανακόψει την προέλαση των Τούρκων στην Άμπλιανη της Φωκίδας. Έτσι, και το στρατόπεδο σχηματίστηκε εκεί και άρχισαν οι προετοιμασίες. Ο Γιουσούφ πασάς βλέποντας ότι δεν μπορεί να κινηθεί προς τα Σάλωνα, γύρισε στον κάμπο της Γραβιάς και οργάνωσε εκεί το στρατόπεδό του.

Στις 8 Ιουλίου ένα σώμα υπό τον Αμπάζ πασά κατευθύνθηκε προς το Λιδωρίκι αλλά αναχαιτίσθηκε στη θέση Μπινίτσα από τον Σκαλτσά και τον Σιαφάκα. Άλλες πηγές αναφέρουν ότι η ενέργεια ήταν αναγνωριστική και άλλες ότι οι Οθωμανοί την έκαναν για να κλέψουν τροφές και άλλα εφόδια. Το τελευταίο βέβαια παρά την ήττα τους, το πέτυχαν.

Οι Έλληνες που βρίσκονταν στην Ανατολική Ελλάδα ήταν-δεν ήταν 1.000 με 1.500. Ο Νάκος Πανουργιάς αν και νέος στην ηλικία, ήταν ευφυέστατος και κατέστρωσε το σχέδιο αντιμετώπισης των Οθωμανών. Μάλλον τον συμβούλευσε και ο πατέρας του Γέρο-Πανουργιάς, όπως λένε μερικοί. Ο Ν. Πανουργιάς έκοψε κορμούς ελάτων και έφραξε τις διαβάσεις της Άμπλιανης με σκοπό να αχρηστεύσει το ιππικό των Τούρκων. Παράλληλα, έστησε 10 προμαχώνες στην Άμπλιανη και ήταν έτοιμοι για την επίθεση. Παράλληλα, κρατήθηκε ένα σώμα υπό τους Κομνά Τράκα και Γεώργιο Χαλμούκη στα ορεινά του Παρνασσού και της Γκιώνας προς ενίσχυση σε περίπτωση αδυναμίας.

Οι Οθωμανοί κινήθηκαν το βράδυ της 13^ης Ιουλίου 1824 από τη Γραβιά και όπως γράφουν οι πηγές της εποχής «ξημερώθηκαν στου Σκανδάλη το Μνήμα» την 14^η Ιουλίου 1824. Περίπου στις 8 η ώρα έφτασαν στην Άμπλιανη όπου αντιλήφθηκαν την ενέδρα των Ελλήνων. Χωρίστηκαν σε τρείς πτέρυγες. Η μάχη ήταν σφοδρή και κατέληξε σε συντριπτική ήττα των Οθωμανικών δυνάμεων. Οι Οθωμανοί έφυγαν άτακτα και οι Έλληνες τους κυνήγαγαν στα ρουμάνια της περιοχής σκοτώνοντας όποιον έβρισκαν. Οι απώλειες για τους Οθωμανούς ανέρχονται, σύμφωνα με τις περισσότερες πηγές της εποχής, σε περίπου 2.500 με 3.000, εκτός των τραυματιών. Ενώ, οι Έλληνες είχαν μόνο 9 σκοτωμένους και 12 πληγωμένους. Ο απολογισμός της μάχης της Άμπλιανης ήταν μεγάλος και καταστρεπτικός για τους Οθωμανούς.

Αμέσως, μετά τα πράγματα κάπως πάγωσαν από την πλευρά των Οθωμανών καθότι όπως είναι γνωστό και από άλλες περιπτώσεις της Ιστορίας της Ελληνικής Επαναστάσεως, οι Οθωμανοί Στρατηγοί έπεφταν σε μελαγχολία όταν νικιούνταν κατά κράτος. Αυτό συνέβη και στην περίπτωσή μας. Οι Γιουσούφ πασάς Μπερκόφτσαλης και Αμπάζ πασάς δεν επιχείρησαν άλλη διέλευση προς Σάλωνα. Αν και κάποιοι ξένοι φιλέλληνες αναφέρουν ότι μπορεί να κινήθηκαν για Σάλωνα περί τα τέλη Ιουλίου μέσω του Παρνασσού, αποτυγχάνοντας βέβαια. Αυτή η διέλευση μάλλον δεν επιβεβαιώνεται.

Οι Οθωμανοί διέμεναν στην περιοχή της Γραβιάς αναμένοντας τις ενισχύσεις που θα καταφτάσουν σε αυτούς σε δύο τμήματα: το ένα 20 με 30 Ιουλίου και το δεύτερο στις αρχές Σεπτεμβρίου υπό τον Τουρκαλβανό Τσελιοπίτσαρη. Οι Έλληνες όμως ήθελαν να τους διώξουν από την περιοχή και γι’ αυτό παρακίνησαν τη μάχη της Πανάσσαρης. Κάποιοι από τους οπλαρχηγούς του Ελληνικού στρατοπέδου έδωσαν μάχη γύρω από το εγκαταλελειμμένο χωριό Πανάσσαρη και την ομώνυμη μονή της Παναγίας πιθανότατα στις 15 Σεπτεμβρίου 1824. Ήταν μια καθαρά ενοχλητική πράξη με σκοπό να διώξουν τους Οθωμανούς από την περιοχή τους. Ο νεοφερμένος Τσελιοπίτσαρης αποφάσισε να τους αντιβγεί μόνος του με τους Τουρκαλβανούς του. Φυσικά ηττήθηκε αυτή τη φορά χάρη στη γενναιότητα του Σουλιώτη Βασίλειου Δαγκλή, ο οποίος σκότωσε τον επικεφαλής των εχθρών και έτσι παρασυρόμενοι οι Οθωμανοί, από το σύνολο των Ελλήνων που αναθάρρεψαν λόγω του ανδραγαθήματος του Δαγκλή, τράπηκαν σε φυγή.

Εικόνα 1: Γεώργιος Δυοβουνιώτης, ο πρωταγωνιστής της μάχης της Σουβάλας

Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η Ιστορία του Ελληνικού Έθνους «ενώ αυτά συνέβαιναν στην Πάργιανη» (μάχη Πανάσσαρης) «ισχυρή εχθρική δύναμη τεσσάρων χιλιάδων ανδρών βάδιζε προς την Σουβάλα με σκοπό από τις κορυφές του Παρνασσού να φτάση στα Σάλωνα».

Ο Γεώργιος Δυοβουνιώτης είχε στήσει στρατόπεδο στην Σουβάλα του Παρνασσού, καθώς την επισκέπτονταν συχνά, αποτελούμενο από 308 ακριβώς άτομα. Ο σχετικός κατάλογος υπάρχει στα Αρχεία της Εθνικής Βιβλιοθήκης. Για να είμαστε ακριβείς οι Οθωμανοί κατά πάσα πιθανότητα ξεκίνησαν από τη Γραβιά το πρωί της 16^ης Σεπτεμβρίου 1824 κατευθυνόμενοι προς τη Σουβάλα. Οι Σουβαλιώτες, όσοι δεν έπαιρναν μέρος στις μάχες και τα γυναικόπαιδα, είχαν καταφύγει στις σπηλιές του βουνού τους, δηλαδή του Παρνασσού. Σύμφωνα με τις απόψεις μεγάλων ιστορικών της πατρίδος μας (Βακαλόπουλος, Αθηνά Κόλια-Δερμιτζάκη κ.ά.) αλλά και του ντόπιου ιστοριογράφου της Σουβάλας, Γιώργου Καρούλα, οι Οθωμανοί έφτασαν στην Σουβάλα τη 16^η Σεπτεμβρίου και την βρήκαν έρημη και από εκεί κατευθύνθηκαν στον Παρνασσό με σκοπό να περάσουν στα Σάλωνα.

Ντόπιες στοματικές παραδόσεις της Σουβάλας μας αναφέρουν ότι οι Έλληνες βρισκόντουσαν κρυμμένοι στα ρουμάνια των Καρκαβελίων. Ο Γεώργιος Δυοβουνιώτης στις χειρόγραφες εκδουλεύσεις του που βρίσκονται στην Εθνική Βιβλιοθήκη αναφέρει ότι πολέμησε στο Κεφαλόβρυσο Σουβάλας. Ίσως η αλήθεια να βρίσκεται κάπου στη μέση και οι Έλληνες να είχαν απλωθεί σε ολόκληρη εκείνη την περιοχή ανάμεσα στα τοπωνύμια αυτά της Σουβάλας, τα οποία σώζονται μέχρι σήμερα και να λειτούργησαν σαν κλέφτες «χτύπα και φεύγα». Γνωστή τακτική από τα χρόνια της κλεφτουριάς. Οι εφημερίδες της εποχής του 1824 αναφέρουν μάχη του Γεώργιου Δυοβουνιώτη στις 16 Σεπτεμβρίου 1824 στην Σουβάλα της επαρχίας Σαλώνων. Σύμφωνα με τους ιστορικούς της χώρας μας οι Οθωμανοί είχαν απώλειες 300 νεκρούς και τραυματίες. Τέλος, κάποιοι αναφέρουν ότι ο Δυοβουνιώτης δέχτηκε ενισχύσεις από άνδρες του Χαλμούκη και του Κομνά Τράκα. Βέβαια στις εκδουλεύσεις του Κομνά Τράκα αυτό δεν αναφέρεται πουθενά αλλά μιας και το έχει σώσει η προφορική παράδοση πρέπει να το αναφέρουμε.

Κλείνοντας, να τονιστεί ότι μέχρι σήμερα o ίδιος έχω εντοπίσει ότι οι Έλληνες είχαν 2 πιστοποιημένους τραυματισμούς στη μάχη της Σουβάλας. Ένας ήταν ο Σουβαλιώτης Ιωάννης Χαζνατάρας και ο δεύτερος κάτοικος του Παλαιοχωρίου Παρνασσίδας Τριαντάφυλλος Ν. Ακρίδας.

Οι Οθωμανοί Στρατηγοί έφυγαν τη νύχτα της 20^ης Σεπτεμβρίου από την περιοχή της Γραβιάς. Στις εφημερίδες της εποχής αναφέρεται ότι το στρατόπεδο βρισκόταν υπό διάλυση από μέρες. Στις ίδιες εφημερίδες αναφέρεται ότι ο Γιουσούφ πασάς διορίστηκε «Ρούμελη βαλεσής» στη θέση του Δερβίς πασά - ο οποίος καρατομήθηκε - βρισκόμενος στις 5 Οκτωβρίου στη Λάρισα ερχόμενος από τα Γιάννενα όπου είχε πάει να στρατολογήσει νέους στρατιώτες. Τα υπολείμματα βέβαια της εκστρατείας του Δερβίς πασά έφυγαν από την περιοχή μας στις 7 Οκτωβρίου. Όταν ένα στρατόπεδο φεύγει δεν φεύγουν όλοι μαζί, αλλά σε τμήματα. Αυτό γίνεται για διάφορους λόγους. Δεν θα τους αναλύσουμε εδώ.   

Σημείωση: Όλα αυτά αναφέρονται με πολύ περισσότερες λεπτομέρειες και τις αντίστοιχες βιβλιογραφικές πηγές στο νέο μου βιβλίο «Η αποτυχημένη εκστρατεία του Δερβίς πασά στην Ανατολική Ρούμελη / Οι μάχες Άμπλιανης, Πανάσσαρης και Σουβάλας 200 χρόνια μετά» και που θα παρουσιασθεί προσεχώς στη γενέτειρά μου Πολύδροσο. 

Οι ενδιαφερόμενοι βέβαια φιλίστορες μπορούν να το προμηθευτούν:

Τηλεφωνικά στο 6989847775, στο hliasthanos2001@gmail.com ή στο Facebook Ηλίας Χρ. Θάνος. Προσεχώς η παρουσίαση όπου σας περιμένω όλους!

Εικόνα 2: Εξώφυλλο του καινούργιου βιβλίου του Ηλία Χρ. Θάνου

 

Τα βιβλία του Ηλία Χρ. Θάνου

 1ο: Ο Επίσκοπος Σαλώνων Ησαΐας

Μήνυμα συγγραφέα: «Ονομάζομαι Ηλίας Χρ. Θάνος, κατάγομαι από την Πολύδροσο (Σουβάλα) Φωκίδας και κυκλοφόρησε το πρώτο μου βιβλίο σχετικά με την μεγάλη Επανάσταση του 1821. Η αγάπη μου για αυτήν την ιστορική περίοδο με οδήγησε στο να συνθέσω την βιογραφία ενός ανθρώπου που δυστυχώς δεν είναι ευρύτερα γνωστός στο Πανελλήνιο αν και ήταν ο πρωτεργάτης της επανάστασης και ειδικότερα της εδραίωσής στη Ρούμελη. Μιλάω για τον εθνεγέρτη Επίσκοπο Σαλώνων Ησαΐα. Αν επιθυμείτε να γνωρίσετε και εσείς λίγα περισσότερα γι' αυτόν ή κάποια λιγότερο γνωστά στοιχεία της ζωής του ή να με στηρίξετε στο ξεκίνημα που προσπαθώ, μπορείτε να προμηθευτείτε το βιβλίο μου. Το βιβλίο αποτελεί μια μικρή αυτοέκδοση και ως εκ τούτου η διάθεση γίνεται αποκλειστικά από εμένα γι’ αυτό και ζητώ την στήριξή σας. Η τιμή είναι στα 10€ και πιστεύω ότι είναι λογική για τα δεδομένα της εποχής μας.

Το βιβλίο προλογίζει ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Φωκίδος κκ. Θεόκτιστος ως μια ύψιστη απόδοση τιμής στο πρόσωπο του σπουδαίου προκατόχου του αλλά και εμπιστοσύνης στο δικό μου πρόσωπο.

Επικοινωνήστε μαζί μου στο email: hliasthanos2001@gmail.com ή στο προφίλ μου Ηλίας Χρ. Θάνος στο Facebook ή στο 6989847775.

Θα χαρώ να μοιραστώ μαζί σας την ιστορία του τόπου μας! Γιατί ο Επίσκοπος Ησαΐας δεν αφορά μόνο εμάς τους Ρουμελιώτες αλλά και όλους τους Έλληνες!»

2ο: Η αποτυχημένη εκστρατεία του Δερβίς πασά στην Ανατολική Ρούμελη / Οι μάχες Άμπλιανης, Πανάσσαρης και Σουβάλας 200 χρόνια μετά

Μήνυμα συγγραφέα: «Το παρόν πόνημα είναι ακριβώς αυτό. Ένα βιβλίο που εκδόθηκε με πολύ πόνο. Σαν συγγραφέας, ύστερα από παρότρυνση, αναλώθηκα στο να παρουσιάσω την αποτυχημένη εκστρατεία του Δερβίς πασά στην Ανατολική Ρούμελη. Ένα βιβλίο που μου κόστισε χρόνο και χρήμα, αλλά η ικανοποίηση του να γράψεις το πρώτο βιβλίο, σε παγκόσμια βάση, που να αφορά αποκλειστικά τον Δερβίς πασά και την εκστρατεία του, είναι τεράστια. Το παραδίδω στον Έλληνα αναγνώστη με την ελπίδα να γνωρίσει τους ανθρώπους της πατρίδας του που έδωσαν το αίμα τους για να είναι ελεύθερος σήμερα. Στο βιβλίο θα βρείτε ό,τι έχει ποτέ γραφτεί για τις μάχες Άμπλιανης, Πανάσσαρης και Σουβάλας. Επίσης, στο βιβλίο υπάρχουν κάποια πράγματα τα οποία έρχονται για πρώτη φορά στη δημοσιότητα με πιο σημαντικά τον πλήρη κατάλογο των τραυματισμένων στη μάχη της Άμπλιανης, την πραγματική ημερομηνία και τοποθεσία της μάχης της Σουβάλας και – το πιο αξιόλογο κατά τη γνώμη μου – τους τραυματισμένους της μάχης της Σουβάλας. Όλα αυτά τεκμηριώνονται μέσα από εφημερίδες της εποχής καθώς και πρωτότυπα έγγραφα που γράφτηκαν από τους ανθρώπους που είδαν τα γεγονότα από κοντά αλλά και κείμενα μεγάλων ιστορικών. Δεν έχω σκοπό να προσβάλω κανέναν. Δεν παρουσιάζω την άποψή μου, αλλά τις απόψεις εγκυρότερων ιστοριογράφων από μένα. Πιστεύω ότι αυτό το βιβλίο πρέπει να βρίσκεται στη βιβλιοθήκη κάθε ανθρώπου που κατάγεται από την Φωκίδα ή έχει σχέσεις μαζί της. Έτσι, εν κατακλείδι, αφορά κάθε Ρουμελιώτη (Φωκίδα-Παρνασσίδα και Δωρίδα, Βοιωτία και Φθιώτιδα, Καρπενήσι και Αιτωλοακαρνανία), Σουλιώτη και απανταχού Έλληνα. Το γιατί, γίνεται ξεκάθαρο στο βιβλίο. Καλή ανάγνωση-μελέτη!

Το βιβλίο προλογίζει ο Δρ. Μελέτης Μελετόπουλος (Διδάκτωρ Οικονομικών και Κοινωνικών Επιστημών του Πανεπιστημίου της Γενεύης, Διδάκτωρ Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Διευθυντής στην Ιόνιο Σχολή, Καθηγητής στη Σχολή Πολέμου της Πολεμικής Αεροπορίας και απόγονος Πελοποννησίων αγωνιστών του 1821).

Για να προμηθευτείτε το αντίτυπο επικοινωνήστε στο 6989847775 ή στο email hliasthanos2001@gmail.com ή με μήνυμα στο προφίλ μου στο Facebook Ηλίας Χρ. Θάνος». 

Ασήμω Λιδωρίκη-Γκούρα: Μελέτη μέσα από σπάνιες πηγές - Γράφει ο Ηλίας Χρ. Θάνος

 

Εκδήλωση με θέμα: «Ασήμω Λιδωρίκη – Γκούρα: Η Καπετάνισσα Νταλιάνα της Ακρόπολης» – Σύλλογος των Αθηναίων (syllogostonathinaion.gr)

Γράφει ο Ηλίας Χρ. Θάνος,

Ερευνητής-Συγγραφέας-Αρθρογράφος,

Ελάχιστα μας είναι γνωστά για τη ζωή της Ασήμως Λιδωρίκη. Φαίνεται πως γεννήθηκε στις αρχές του 19^ου αιώνα καθώς όταν κηρύχτηκε η Μεγάλη Επανάσταση ήταν περίπου 16-18 ετών. Ήταν κόρη του Αναγνώστη Λιδωρίκη, ενός μεγαλοκτηματία από το Λιδωρίκη. Η Ασήμω είχε άλλα πέντε αδέρφια: τον Αναστάση, τον Παναγιώτη, τη Μαρία γυναίκα του Γιώργου Κάρμα, τη Λένη γυναίκα του Στάθη Κατσικογιάννη και την Τασούλα Κρανακίδη. Η Ασήμω παντρεύτηκε τον Γιάννη Γκούρα ύστερα από συνοικέσιο που της έκανε ο πατέρας της Αναγνώστης με τον ανερχόμενο-φιλόδοξο φρούραρχο της Αθήνας. Αμέσως, εγκαταστάθηκαν στο Ερεχθείο το οποίο είχαν μετατρέψει σε οικία του φρουράρχου. Η Ασήμω ήταν ιδιαίτερα τολμηρή, γενναία και φιλόπατρις και έτσι ακολουθούσε τον άντρα της στις μάχες. Να σημειωθεί ότι δεν απέκτησαν ποτέ παιδιά με τον Γκούρα και γι’ αυτό είχαν τα ανίψια τους σαν παιδιά τους.

Όταν πέθανε ο Γκούρας, ανέλαβε αυτή φρούραρχος της Ακρόπολης. Από τα χαρίσματα που την είχε προικίσει η φύση έτρεχε παντού να δίνει βοήθεια και να ενθαρρύνει τους στρατιώτες της. Μαζί με τις υπόλοιπες γυναίκες παρείχαν φροντίδα στους τραυματίες. Όταν έφτασε ο Κριεζιώτης στην Ακρόπολη δεν υπήρχε λόγος να κρατά αυτή την αρχηγία και έτσι την ανέλαβε ο Κριεζιώτης. Η Γκούραινα δεν εγκατέλειψε, ωστόσο, την Ακρόπολη και παρέμεινε στο Ερεχθείο, με την οικογένειά της και την σέβονταν όλοι οι έγκλειστοι. Για την σχέση του Κριεζιώτη με την Ασήμω θα δούμε παρακάτω. Η Ασήμω πέθανε στις 12 Ιανουαρίου 1827. Ο θάνατός της στεναχώρησε όλους τους στρατιώτες.

Ο γάμος του Γιάννη Γκούρα με την Ασήμω Λιδωρίκη

Ο Γιάννης Γκούρας παντρεύτηκε με την Ασήμω Λιδωρίκη στις 16 (ή 23) Φεβρουαρίου 1823. Η στέψη έγινε στην εκκλησία του Αϊ-Γιώργη στο Θησείο που εκείνη την εποχή ήταν χριστιανική εκκλησία. Κουμπάρος ήταν ο Οδυσσέας Ανδρούτσος. Μέσα σε μια μεγαλειώδη τελετή, πάνω από 300 αρματωμένοι, είχαν σχηματίσει έναν κύκλο και μέσα εκεί ήταν ο Επίσκοπος με τους συνοδούς του, οι πρόξενοι, οι προεστοί και οι οικογένειες των δύο νεόνυμφων. Όταν έφτασε η νύφη, με την συνοδεία πολλών γυναικών (βλέπεις κρατούσε από αρχοντικό σόι), μπήκε μέσα στον δακτύλιο και ξεκίνησε η τελετουργία. Όταν ακούστηκε το νυμφεύεται από τον Δεσπότη και πέρασαν τα στέφανα, 23 κανονιές ξεκίνησαν από την Ακρόπολη και όλοι μαζί οι παρευρισκόμενοι άρχισαν να ρίχνουν τουφεκιές στον αέρα. Όταν τελείωσε το μυστήριο, όλοι μαζί κίνησαν για το σπίτι του γαμπρού. Νεόνυμφοι, Δεσπότης, συγγενείς, αρματωμένοι και φυσικά τα προικιά της νύφης. Δυο φορές πάλι τουφέκισαν οι 300 της συνοδείας τους. Αμέσως, στρώθηκε βασιλικό γεύμα με αρνιά, κρασιά, ψωμιά και ρύζι. Ακόμη, μοιράστηκε στους φτωχούς σιτάρι. Το βράδυ τρείς κανονιές αντήχησαν και πυροτεχνήματα έλαμψαν τον Αττικό ουρανό. Λέγεται ότι ο χορός κράτησε τρείς μέρες. Την τρίτη έγινε πάλι τραπέζι με τις γυναίκες να τρώνε χωριστά, κατά τα παλιά έθιμα. Να πως μας περιγράφει ο Γκόρντον τη γιορτινή διάθεση των παρευρισκόμενων στον γάμο: «Στις 16 Φεβρουαρίου, ο φρούραρχος της Ακρόπολης, καπετάν-Γκούρας, γιόρτασε τον γάμο του με μια κόρη επιφανούς οικογενείας από το Λιδωρίκι και ολόκληρη η πόλη συμμετείχε στο γλέντι. Με τη συνήθη απερισκεψία των Ελλήνων, μεγάλη ποσότητα πολύτιμου μπαρουτιού σπαταλήθηκε σε κανονιοβολισμούς και πυροβολισμούς και εκτός από το υπέροχο δείπνο που παρατέθηκε στους πλουσίους, στους στρατιώτες μοιράστηκε κρασί, ψωμί και ρύζι, ενώ στη φτωχολογιά σιτάρι».¹ Οι νεόνυμφοι εγκαταστάθηκαν στο Ερεχθείο.

Η Ασήμω, η Γκούραινα αλλιώς, εκτός από τη φυσική ομορφιά που την είχε προικίσει η φύση ήταν και λεβεντογυναίκα. Ακολουθούσε τον Γκούρα με τα κουμπούρια της στις μάχες και μάλιστα κλείστηκε μαζί του στην Ακρόπολη. Να πως μας την περιγράφει ο Αντόν Πρόκες φον Όστεν, πρώτος πρέσβης της Αυστρίας στην Ελλάδα κατά τα έτη 1833-1849: «Η γυναίκα του Γκούρα, κόρη ενός προκρίτου απ’ το Μενίδι², αισθανόταν σαν πριγκίπισσα. Νέα, όμορφη, στολισμένη και ντυμένη πάντοτε πλούσια, προκαλούσε το ενδιαφέρον με τους χαριτωμένους της τρόπους. Δεν έβγαινε ποτέ από το σπίτι της χωρίς να την ακολουθεί ένα πλήθος από κοπέλες που την υπηρετούσαν, ενώ όλοι οι στρατιώτες έκαναν υπόκλιση μπροστά της. Ο Μαμούρης φαινόταν μόνο σαν να ήταν καστελάνος της, η ίδια όμως έδειχνε αφέντισσα και πυργοδέσποινα. Την συστήθηκα την πρώτη φορά που ήμουν στην Αθήνα, τον Μάιο του 1825, διά μέσου του δόκτορα Βιτάλη, που ήταν ο γιατρός της οικογένειας και της συνείδησής της. Την έβλεπα τον Αύγουστο και τον Σεπτέμβριο τού ίδιου χρόνου συχνά, ζήτησα την προστασία της και αισθανόμουν έτσι μια χαρά. Ήταν τέλη Αυγούστου που είχε γυρίσει ο Γκούρας από τις μάχες. Η είσοδός του στην Αθήνα θύμιζε την επιστροφή ενός πρίγκιπα στον πύργο του...Το 1826 συγκέντρωσε ο Μεχμέτ Ρεσίτ πασάς τα στρατεύματά του μπροστά από την Ακρόπολη και άρχισε την πολιορκία. Ο Γκούρας αμύνθηκε καλά αλλά, τον Δεκέμβρη³, τον πέτυχε τη νύχτα μια σφαίρα τουφεκιού στον προμαχώνα, μπρος από τα προπύλαια, και τον σκότωσε. Η γυναίκα του φέρθηκε σαν ηρωίδα σ’ αυτή την υπόθεση και γενικά είναι ο ωραιότερος γυναικείος χαρακτήρας που έχει να παρουσιάσει η ελληνική επανάσταση. Έδινε θάρρος στους άντρες της Ακρόπολης, που την αναγνώρισαν κι αυτοί σαν καπετάνισσα...»⁴ Σε άλλο σημείο πάλι λέει ο ίδιος: «Στην Ακρόπολη ήταν σαν πριγκίπισσα. Διατηρούσε αυλή. Ήταν νέα και χαριτωμένη. Στα μάτια της έλαμπε η αυτοπεποίθηση. Συχνά φερόταν σαν παιδί ντροπαλό κι αμίλητο. Ήταν πάντοτε πλούσια ντυμένη με φορεσιά αλβανική. Τη συντρόφευε μια συγγένισσά της, η Ρούσση. Το νοικοκυριό της σ’ ένα υπνοδωμάτιο. Όλες οι υπηρέτριές της ήταν όμορφες και ήξεραν να φερθούν. Το έθιμο ήταν να κερνούν τον ξένο, που θέλουν να τιμήσουν με γλυκό του κουταλιού ή μαστίχα κι ένα ποτήρι νερό. Ύστερα προσφέρουν καφέ και τσιμπούκι. Αυτά τα φρόντιζε η ίδια η Ασήμω. Φαινόταν πολύ αφοσιωμένη στον άντρα της και υπερήφανη γι’ αυτόν. Είναι θερμή σαν την πνοή της ανοίξεως σ’ αυτήν την ωραία χώρα. Είναι θαρραλέα γυναίκα και τολμηρή στην ιππασία...»⁵ Να προσθέσουμε ότι ήταν βέβαια και ιδιαίτερα μοχθηρή και φιλοχρήματη. Λέγεται πως συχνά επηρέαζε τον Γκούρα και ιδιαιτέρως έναντι του Ανδρούτσου. Αξίζει να σημειωθεί ότι, όταν ο Ανδρούτσος στα τέλη του 1823 έφερε τη γυναίκα του, την Ελένη Χρήστου Καρέλη και την μάνα του στο κάστρο της Ακρόπολης γεννήθηκε μια μεγάλη αντιζηλία μεταξύ των γυναικών. Συγκεκριμένα, η μάνα Ανδρούτσαινα έλεγε πως: «την γυναίκα του υπηρέτου μου δεν ημπορώ να έχω όμοιάν μου» και η γυναίκα του Οδυσσέα δεν ανεχόταν να έχει την πρωτοκαθεδρία η Γκούραινα. Από την άλλη, η Γκούραινα, που καταγόταν από αρχοντικό σόι δεν υπέφερε τα λόγια της Ανδρούτσαινας. Έτσι, η έχθρα μεταξύ των γυναικών μεγάλωνε και επηρέαζε και τις σχέσεις Γκούρα-Ανδρούτσου.

Ο θάνατος του Γκούρα

Μόλις έπεσε το σκοτάδι της νύχτας της 30^ης Σεπτεμβρίου 1826, άναψε πάλι ο πόλεμος στο φρούριο. Ο Γκούρας, κατά τα μεσάνυχτα, πάει να δει τι γίνεται επειδή φοβόταν μην το σκάσουν οι σύντροφοί του. Κατηφορίζει ως τον «Σερπετζέ», ένα μικρό τείχος κτισμένο από τους Τούρκους ανάμεσα στο Ωδείο του Ηρώδου του Αττικού και το θέατρο του Διονύσου. Οι Τουρκαλβανοί έριχναν συνεχώς από τον λόφο του Φιλοπάππου. Ο Γκούρας φτάνει σ’ ένα ταμπούρι και για να εμψυχώσει τα παλληκάρια του παίρνει και ο ίδιος μέρος στον πόλεμο. Κάποια στιγμή με το αλβανικό του όπλο ετοιμάζεται να πυροβολήσει, αλλά η πυρίτιδα ναι μεν πυροδοτήθηκε δεν διέδωσε όμως την «φωτιά» σε όλο το όπλο. Έτσι, ο Γκούρας σκύβει να βάλει καινούργια πυρίτιδα και τότε βρίσκεται το κεφάλι του στο άνοιγμα της πολεμίστρας. Από απέναντι φαίνεται πως βρέθηκε ένας καλός σκοπευτής ο οποίος σημάδεψε την λάμψη της πυρίτιδας του Γκούρα και μ’ αυτόν τον τρόπο τον πετυχαίνει μια σφαίρα στο δεξί μηλίγγι και πέφτει κάτω νεκρός.

Μια άλλη παράδοση, σύμφωνα με τον Βιτάλη την οποία διαψεύδει ο Βλαχογιάννης, λέει ότι είχε στηθεί μεγάλο γλέντι από τους άνδρες του Γκούρα την 30^η Σεπτεμβρίου 1826, το βράδυ, γιατί σε μια έξοδο που είχαν κάνει πίστεψαν ότι ο εχθρός σκόρπισε. Ο Γκούρας πήρε μέρος στο φαγοπότι. Κάποια στιγμή είδε φως σε ένα εχθρικό ταμπούρι στην μεριά του Φιλοπάππου και ζήτησε να του δώσουν ένα ντουφέκι. Πυροβολώντας μία φορά διαπίστωσε ότι το όπλο πήρε φωτιά μόνο από έξω και δεν έστειλε το βόλι. Όταν πυροβόλησε και δεύτερη φορά, οι εχθροί από απέναντι πρόσεξαν τους δύο απανωτούς πυροβολισμούς και πυροβόλησαν και αυτοί δύο φορές κατά εκείνο το μέρος που φάνηκαν οι αρχικοί πυροβολισμοί. Έτσι, δύο βόλια πήραν τον Γκούρα στο κεφάλι και πέθανε ακαριαίως. 

Όπως και να έχει ο Γκούρας ήταν νεκρός και οι στρατιώτες του τον τύλιξαν με μια κάπα και τον πήγαν στο Ερεχθείο. Την επόμενη ημέρα ανοίξανε έναν λάκκο μπροστά στον Παρθενώνα και εκεί τον έθαψαν. Η γυναίκα του η Ασήμω, σύμφωνα με την παράδοση είπε, τότε: «Τι τόνε κλαίτε; Λησμονάτε πόσα φαρμάκια τον εποτίσατε. Σεις σταθήκατε οι αίτιοι που σκοτώθηκε όπως γύριζε τις νύχτες μην τυχόν και φύγετε. Αν στ’ αλήθεια μετανιώσατε, ν’ αλλάξετε φέρσιμο και να καθίσετε να φυλάξετε το κάστρο. Αυτό μονάχα μας έμεινε στην Ρούμελη. Ο άντρας μου σκοτώθηκε, μα εγώ θα πάρω τ’ άρματά του και θα μπω στον τόπο του να πολεμήσω. Ορκιστείτε στο εικόνισμα που είναι στο στήθος του σκοτωμένου». Πήρε τότε το σπαθί του Γκούρα και στρέφοντάς το στην εικόνα του Χριστού, μαζί με το ιερό Ευαγγέλιο που κρατούσε, τους προσκάλεσε όλους να δείξουν πειθαρχία. Από εκεί και μετά όλοι σέβονταν σαν αρχηγό τους την Γκούραινα.

Η προφητεία του Γκούρα

Ο Γκούρας σκοτώθηκε την νύχτα της 30^ης Σεπτεμβρίου προς 1^η Οκτωβρίου 1826. Λίγες μέρες πριν είχε πει στην γυναίκα του: «Αν πεθάνω, κοίτα να φυλάξεις την τιμή μου, και τότε ο Θεός θα σε σώσει. Σου εύχομαι να απολαύσεις όλα αυτά που σου αφήνω με τη διαθήκη μου. Αν όμως φανείς άπιστη και με ξεχάσεις γρήγορα, ο Θεός θα σε στείλει αμέσως κοντά μου».

Εδώ αξίζει να αναφέρουμε το εξής περιστατικό που ιστορείται με πρωταγωνιστή τον Καραϊσκάκη και τον Νίκο Κριεζιώτη και φημολογείται ότι ο Καραϊσκάκης εκμεταλλεύθηκε σαν δόλωμα την Ασήμω και τα χρήματα που άφησε ο Γκούρας, για να καταφέρει τον Κριεζιώτη να πάει στην πολιορκημένη Ακρόπολη και να εντείνει την άμυνα της: Έτσι, λοιπόν, όταν έμαθε ο Καραϊσκάκης ότι πέθανε ο Γκούρας μαζεύει όλους τους στρατιώτες του και λέει: «Το κάστρο της Αθήνας κινδυνεύει. Αν πέσει και αυτό οι Τούρκοι θα έχουν δικιά τους όλη την Ρούμελη. Μονάχα από μας ελπίζει η σωτηρία του. Θα είναι ντροπή να το αφήσουμε να χαθεί. Σκέφτομαι ότι πρέπει να πάει κάποιος που έχει δικό του απόσπασμα. Δύο βλέπω πως θα τα καταφέρουν. Εγώ ή ο καπετάν Νίκος Κριεζιώτης. Και είναι πιο καλός ο Νίκος, γιατί γνωρίζει τον τόπο και τους ανθρώπους του»

Ο Κριεζιώτης του αποκρίνεται ότι: «εγώ αρμόζει να πάω καθώς αν χαθώ εγώ μικρό το κακό, ενώ αν χαθείς εσύ εξαφανίζεται η Επανάσταση.»

Ενθουσιάζεται τότε ο Καραϊσκάκης, τον βαράει στον ώμο και πιάνει τα καλαμπούρια (ή αν αναλογιστούμε την συνέχεια μπορούμε να πούμε πως μίλησαν τα προφητικά λόγια της εμπειρίας): «Αδελφέ, εσύ επιβάλλεται να πας, διότι εισερχόμενος στην Ακρόπολη θα πάρεις για γυναίκα σου την νταλιάνα (*) του Γκούρα και το βιός του. Αν πάω εγώ, σκιάζομαι ότι δεν θα με θέλει εμένα τον καχεκτικό και θα αρπάξει κανέναν άλλον παλληκαρά. Εσένα, όμως, που είσαι νέος και νταβραντισμένος, θα σε λιγουρευτεί (και του κλείνει το μάτι). Άιντε, ορέ λιοντάρι μου, πήγαινε και θα τα καταφέρεις».

Δεν πέρασαν δεκατρείς μέρες από τον θάνατο του Γκούρα και η Ασήμω Γκούραινα αρραβωνιάστηκε με τον Νίκο Κριεζιώτη. Βέβαια για να είμαστε απολύτως έγκυροι ιστορικά η ιστοριογράφος Μάντυ Δ. Δασκαλοπούλου στηριζόμενη προφανώς στα γραφόμενα της άλλης ιστοριογράφου Σωτηρίας Αλιμπέρτη λέει ότι ο Σουρμελής γράφει πως ο Αναγνώστης Λιδωρίκης γύρεψε να συνάψει καινούργιο συνοικέσιο της αδερφής του με τον Κριεζιώτη. Η Γκούραινα συναίνεσε και την κακολογεί ότι πάει για καινούργιο γάμο όταν δεν έχουν παρέλθει ούτε τρείς μήνες από τον χαμό του Γκούρα. Τα αυτά επιβεβαιώνει και ο Κυριάκος Σκιαθάς (και εγώ), δηλαδή ότι ο Σουρμελής υποστηρίζει πως η Ασήμω αρραβωνιάστηκε τον Κριεζιώτη. Συμπληρώνει δε πως ο Καραϊσκάκης έστειλε τον Κριεζιώτη μέσα στην Ακρόπολη επειδή ήξερε το ενδιαφέρον του για την Γκούραινα. Ακόμη, ο Σκιαθάς στηριζόμενος στον Γιάννη Βλαχογιάννη επικυρώνει ότι η ενέργεια αυτή του Καραϊσκάκη ήταν «δόλωμα» προς τον Κριεζιώτη. Ωστόσο, ο Χ. Βυζάντιος, που πολέμησε με τον τακτικό στρατό στην Ακρόπολη, λέει ότι είναι ψέμα πως η Ασήμω πήγαινε για άλλο γάμο και ότι ο Σουρμελής είχε συκοφαντήσει όλους τους Αθηναίους. Τέλος, προσθέτει ότι δεν αποκλείεται ο αδερφός της Γκούραινας να προχώρησε στο συνοικέσιο με τον Κριεζιώτη χωρίς να την ρωτήσει. Αξίζει να προσθέσουμε βέβαια ότι και άλλοι ιστοριογράφοι αναφέρουν ότι η Γκούραινα αρραβωνιάστηκε με τον Κριεζιώτη, ανεπίσημα.

[Σχόλιο: Αλλά μπορεί και αυτοί να αναπαράγουν το ψέμα που υποστήριξε ο Σουρμελής. Έτσι, δυστυχώς, συμβαίνει στην ιστοριογραφία. Κατά καιρούς έχουν υπάρξει μερικά καρκινώματα τα οποία με παντελή έλλειψη ιστορικής ευθύνης υποστηρίζουν ανυπόστατα ψέματα τα οποία δεν συνάδουν με την ιστορική αλήθεια. Δυστυχώς αυτά τους τα ψέματα μετά αναπαράγονται. Προσωπικά, αν και θεωρώ ότι οι προσωπικές γνώμες δεν συνάδουν με την σοβαρή ιστοριογραφική έρευνα, δεν πιστεύω τυφλά τα λεγόμενα του Σουρμελή. Ο «ιστοριογράφος» αυτός αν και μαρτυρείται πως ήταν αυτόπτης μάρτυρας προσώπων και γεγονότων - άρα πιστεύουμε, με μια πρώτη σκέψη, ότι τα λεγόμενά του είναι έγκυρα – είναι αδιάψευστο ότι «έφτιαξε» την ιστορία όπως τον βόλευε. Ή πιο σωστά όπως θα βόλευε κάποιους γνωστούς - άγνωστους κυβερνώντες. Αυτό δεν το γράφω ελαφρά τη καρδία. Το σκέφτηκα πάρα πολύ πριν καταλήξω ότι θέλω να το γράψω. Θα παραθέσω το σχετικό απόσπασμα από τα λεγόμενα ενός εκ των σημαντικότερων στρατηγών της Ελληνικής Επανάστασης. Έτσι, λοιπόν, λέει ο Μακρυγιάννης στα Απομνημονεύματά του (Βιβλίο 3^ο, Κεφάλαιο 4^ο): «…Βάνει κι’ ο Κωλέτης τον Σουρμελή, στενόν φίλον του Γκούρα και της φατρίας τους, και φκειάνει ’στορίαν και κατηγοράγει ασυστόλως τον Δυσσέα, τον οχτρό του Κωλέτη, κ’ εγκωμιάζει πολύ τον Γκούρα και τους φίλους του. Με τέτοια αρετή γένεται ’στορία; Να μην του ειπής και τα καλά του και τα κακά του κάθε ενού, αλλά παθητικώς; Ρωτάτε πότε ήρθε αυτός από την Κωσταντινόπολη, ποιους είχε φατρία, τι διαγωγή έχει δείξη. Εις του κάστρου της πολιορκίες, αν οι φίλοι του έκαμαν ένα, το κάνει πενήντα·…»⁶ Το γεγονός ότι ο Σουρμελής κατηγορεί σε πολλά τον Ανδρούτσο επιβεβαιώνεται από πολλούς ιστορικούς.]

Όλα τα ανωτέρω βέβαια δεν αναιρούν ότι λίγους μήνες αργότερα, και συγκεκριμένα την νύχτα της 12^ης (ή 27^ης) Ιανουαρίου 1827, στις δύο τη νύχτα, από τα βλήματα των κανονιών γκρεμίστηκαν δύο κολώνες του Ερεχθείου. Στην σκεπή υπήρχε πολύ χώμα για να προφυλάσσεται το οίκημα από τις μπάλες των κανονιών. Τότε έπεσε η οροφή. Μέσα βρισκόταν η Ασήμω με πολλές άλλες ψυχές: η Ασήμω, η αδερφή της Μαρία, γυναίκα του αγωνιστή Γιώργου Κάρμα, τα τέσσερα κορίτσια της Μαρίας και ο γιός της Θανάσης, ο ψυχογιός του Γκούρα Λεονάρδος, μια ανιψιά του Γκούρα Αντωνέλλα, δύο άλλα ανίψια του και μια Τουρκάλα δουλεύτρα. Επίσης, η γυναίκα του Αντρέα Ζαγκανά και μια Αράπισσα πρόλαβαν να φύγουν από ένα παράθυρο. Ακόμη, σώθηκε ο Θανάσης Κάρμας, ο υπηρέτης της Γκούραινας Καπνόριζας, και ένα παιδί που είδαν το κεφάλι του και το έβγαλαν. Οι υπόλοιποι πέθαναν. Με τον χαλασμό που προκλήθηκε κατέρρευσε η στέγη και τους πλάκωσε. Ο θάνατος τους βρήκε στον ύπνο. Δεν τους πλάκωσε κανένα μάρμαρο της σκεπής, μα το πολύ χώμα που βρισκόταν στην οροφή και έτσι έπαθαν ασφυξία. Λέγεται πως αν τους ξεθάβανε αμέσως θα τους έσωζαν. Το σώμα της Ασήμως, όταν το βρήκαν, ήταν ακόμη ζεστό και είχε ιδρώσει γιατί ήταν σκεπασμένη με την κουβέρτα. Αναφέρεται, από τον Κάρμα σύμφωνα με τον Γ. Βλαχογιάννη, πως στον θάνατό τους φταίει ο Μαμούρης (**) καθώς περικύκλωσε το Ερεχθείο με τους πολεμιστές του και δεν άφησε να σκάψουν το βράδυ για να τους βγάλουν παρά μόνο αργά το επόμενο πρωί. Το σπίτι ήταν γεμάτο θησαυρούς και αυτός ήταν ο κληρονόμος. Φοβόταν μήπως κάποιος κλέψει τους θησαυρούς [με όποιον δάσκαλο καθίσεις…].  Όταν πέθανε και η Γκούραινα, ο ανιψιός της Ασήμως, Θανάσης Κάρμας, σώθηκε από την κατεδάφιση του Ερεχθείου και όταν συνήλθε αναζήτησε την δεύτερη διαθήκη του Γκούρα, που σύμφωνα με τα λεγόμενά του, τον έκανε μοναδικό κληρονόμο. Επίσης, έγραφε μέσα τους θησαυρούς του Γκούρα και τα μέρη που τους έχει κρύψει. Σύμφωνα με τον ίδιο, ο Κάρμας την φύλαγε μέσα σε μια παλάσκα και μ’ αυτήν κοιμόταν πάντα. Ο Σουρμελής ρίχνει τις ευθύνες για την εξαφάνισή της στον Αναγνώστη Λιδωρίκη. Ο Γιάννης Βλαχογιάννης, όμως, στηριζόμενος στις μαρτυρίες που άφησε ο ίδιος ο Κάρμας, λέει πως την διαθήκη την πήγαν στο σπίτι του Μαμούρη και την πήρε αυτός. Άλλη πάντως διαθήκη δεν βρέθηκε και από τότε ξεκίνησε ένας δικαστικός αγώνας γιατί ο Λιδωρίκης ήθελε να «προσβάλει» την διαθήκη για να λάβει το μερτικό της αδερφής του και ο Κάρμας να την ακυρώσει εντελώς. Επίσης, έγινε δίκη εναντίον του Μαμούρη από άλλους συγγενείς και κληρονόμους του Γκούρα. Πάντως με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, για να γυρίσουμε στην Γκούραινα, ίσως θα μπορούσαμε να πούμε ότι αν αληθεύει ο αρραβώνας με τον Κριεζιώτη πως επαληθεύτηκε η «προφητεία» του Γκούρα που της είχε πει λίγες μέρες νωρίτερα.

Υποσημειώσεις:

(*) Το Νταλλιάνα βγαίνει από το νταλλιάνι που ήταν ένα μακρύ και στενό ντουφέκι, ιταλικής προέλευσης, εκείνης της εποχής. Η Ασήμω ήταν μια ψηλή και όμορφη γυναίκα και έτσι ο Καραϊσκάκης (ή ο Πανουργιάς) της κόλλησε αυτό το παρατσούκλι. Μάλιστα, της έγραψαν και τραγούδι:

«Νταλλιάνι είναι στον πόλεμο,

κι αρσίκι στο σημάδι

και καριοφύλι στη βροντή

σαν άξιο παλικάρι…»

(**) Ο Ιωάννης Μαμούρης ήταν πρώτος ξάδερφος του Γκούρα και τον ακολουθούσε σχεδόν σε όλες τις μάχες. Όταν ο Γκούρας έγινε φρούραρχος, τον έκανε υποφρούραρχο και μάλιστα όταν ο Γκούρας έφυγε για να καταδιώξει τον Ανδρούτσο, τον άφησε στο πόδι του. Ήταν και αυτός ένας μικρός τύραννος. Ο Μαμούρης ήταν αυτός που σκότωσε τον Ανδρούτσο, κατόπιν εντολής του Γκούρα. Ήταν σαν να λέμε ο αντικαταστάτης του. Όταν πέθανε ο Γκούρας είχε αφήσει διαθήκη με την οποία τον καθιστούσε κληρονόμο του με την υποχρέωση να λέγεται Ιωάννης του Γκούρα. Έτσι υπογράφει σε πολλές επιστολές της μετά την Επανάσταση εποχής.

Παραπομπές:

1) Thomas Gordon, Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης, Αθήνα, Εκδόσεις Αρχιπέλαγος, 2010, Μετάφραση: Αλεξάνδρα Κατσώνη, Τόμος 2, ISBN: 978-960-7911-76-6, σ. 9

2) Δεν ισχύει αυτό. Πολλές φορές οι ξένοι σφάλουν σε ημερομηνίες αλλά και τόπους.

3)  Δεν ισχύει αυτό. Πολλές φορές οι ξένοι σφάλουν σε ημερομηνίες αλλά και τόπους.

4) Κούλα Ξηραδάκη, Γυναίκες του ‘21 / συμβολή στην έρευνα, Αθήνα, Εκδόσεις Κουκκίδα, 2021, ISBN: 978-618-5333-83-6, σ.σ. 173-174

5) Σούλα Ροδοπούλου, Οι άσημες και οι ταπεινές του 21, Οι Εκδόσεις των Φίλων, Αθήνα, 2012, ISBN: 978-960-289-125-4, σ. 27

6) Απομνημονεύματα Μακρυγιάννη/Γ4 - Βικιθήκη (wikisource.org) (https://el.wikisource.org/wiki/%CE%91%CF%80%CE%BF%CE%BC%CE%BD%CE%B7%CE%BC%CE%BF%CE%BD%CE%B5%CF%8D%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%B1_%CE%9C%CE%B1%CE%BA%CF%81%CF%85%CE%B3%CE%B9%CE%AC%CE%BD%CE%BD%CE%B7/%CE%934)

Βιβλιογραφία-Πηγές:

1) Χρήστος Α. Στασινόπουλος, Λεξικό της Ελληνικής Επανάστασης του 1821, Εκδόσεις Δεδεμάδη, 1979, για αυτή την έκδοση, Το Βήμα/ Άλτερ Έγκο Α.Ε., 2021, Τόμος Α’, ISBN ΤΟΜΟΥ Α΄: 978-618-5519-24-7, Λήμμα: «Γκούρας Ιωάννης», σ.σ. 393-397

2) Γιάννης Γρυντάκης-Γιώργος Δάλκος-Άγγελος Χόρτης-Έκτορας Χόρτης, Όσα δεν γνωρίζατε για την Τουρκοκρατία και την Επανάσταση του 1821, εκδόσεις Μεταίχμιο, 2016, ISBN: 978-618-03-0651-4, σ.σ. 162-164

3) Γιάννης Β. Παπαναστασίου, Εύθυμα και σοβαρά των πρωταγωνιστών του 1821, Αθήνα, Εκδόσεις Σαΐτης, 2021, ISBN: 978-960-487-438-5, σ.σ. 65-68

4) Μάντυ Δ. Δασκαλοπούλου, Γυναίκες της Φωκίδας στην Επανάσταση του 1821, Άμφισσα, Σύλλογος γυναικών Φωκίδας, 2020, σ.σ. 43-48

5) Δημήτρης Φωτιάδης, Η Επανάσταση του 1821, Αθήνα, Εκδοτικός Οίκος Σ.Ι. Ζαχαρόπουλος Α.Ε., 2018, Τρίτη έκδοση, Τόμος Τρίτος, ISBN: 978-960-208-873-9, σ.σ. 442-444

6) Έλενα Νταβλαμάνου-Αθανασία Ελευθερούλη, Ηρωϊκά πρόσωπα της Ελληνικής Ιστορίας-Αγωνίστριες του 1821, Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις Γράφημα, 2021, Τόμος Α’, ISBN: 978-618-5494-38-4, σ.σ. 56-58

7) Σωτηρίας Ι. Αλιμπέρτη, Αι ηρωΐδες της Ελληνικής Επαναστάσεως, Αθήναι, Τύποις Στεφ. Ν. Ταρουσόπουλου, 1933, σ.σ. 425-460

8) Η συμμετοχή των γυναικών στην Επανάσταση του 1821 - Μέλαθρον Οικουμενικού Ελληνισμού (gnl.gr) (https://gnl.gr/2021/04/i-symmetochi-ton-gynaikon-stin-epanastasi-toy-1821/)

9) Γιάννης Γρυντάκης-Γιώργος Δάλκος-Άγγελος Χόρτης-Έκτορας Χόρτης, Σαν σήμερα στην Επανάσταση του 1821, Μεταίχμιο, 2020, ISBN: 978-618-03-2518-8, σ. 27 και σ. 313

10) Γιάννης Βλαχογιάννης, Ιστορική Ανθολογία ανέκδοτα-γνωμικά-περίεργα-αστεία εκ του βίου διασήμων Ελλήνων 1820-1864, Αθήναι, Πατριωτική χορηγία Εμ. Α. Μπενάκη, 1927, σ. 164

11) Κυριάκος Σκιαθάς, Τα ερωτικά του ‘21, εκδόσεις διαπολιτισμός, 2019, για αυτή την έκδοση, Τα Νέα / ΑΛΤΕΡ ΕΓΚΟ Α.Ε., Ειδική έκδοση για την εφημερίδα Τα νέα, 2022, Τόμος πρώτος, ISBN: 978-618-200-118-9, σ.σ. 165-176

12) Γεώργιος Δ. Αναγνωστόπουλος, «Ασήμω Γκούραινα – Η Ελληνίδα Φρούραρχος της Ακρόπολης Αθηνών», στο Σελίδες απ’ τη Φωκίδα, Εταιρεία Φωκικών Μελετών, Τεύχος 148, Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2013, Κωδικός Εντύπου: 073730, ISSN: 1105-6215, σ.σ. 16 / 7516 – 19 / 7519

13) Μία σταγόνα ιστορία: Η διαθήκη του Γκούρα (newsit.gr) (https://www.newsit.gr/mia-stagona-istoria/i-diathiki-tou-gkoura/2947961/)

14) Χρήστος Α. Στασινόπουλος, Λεξικό της Ελληνικής Επανάστασης του 1821, Εκδόσεις Δεδεμάδη, 1979, για αυτή την έκδοση, Το Βήμα/ Άλτερ Έγκο Α.Ε., 2021, Τόμος Α’, ISBN ΤΟΜΟΥ Α΄: 978-618-5519-24-7, Λήμμα: «Γκούραινα», Σελ. 391-393

15) Χρήστος Βυζάντιος, Ιστορία των κατά την Ελληνικήν Επανάστασιν εκστρατειών και μαχών και των μετά ταύτα συμβάντων, ων συμμέτεσχεν ο τακτικός στρατός από του 1821 μέχρι του 1833, Εν Αθήναις, 1901, Έκδοσις Τρίτη, σ.σ. 173-174 και σ. 197

16) Χρήστος Ι. Βλασσόπουλος, Ημερολόγιον του Αγώνος, Αθήναι, Εκδοτικός οίκος Δημητράκου Α.Ε., 1930, σ. 279 και σ. 287

17) Μεταπτυχιακή εργασία: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Φιλοσοφική Σχολή, Τμήμα Ιστορίας & Αρχαιολογίας, Τομέας: Νεότερης και Σύγχρονης Ελληνικής και Παγκόσμιας Ιστορίας, Θέμα: Οδυσσέας Ανδρούτσος, Ονοματεπώνυμο μεταπτυχιακής φοιτήτριας: Μενελαΐδου Τατιάνα, Ημερομηνία: 2013, Επιβλέπων καθηγητής: Ιάκωβος Μιχαηλίδης, Ημερομηνία Έγκρισης: 3-7-2013, σ. 71

18) Χρήστος Α. Στασινόπουλος, Λεξικό της Ελληνικής Επανάστασης του 1821, Εκδόσεις Δεδεμάδη, 1979, για αυτή την έκδοση, Το Βήμα/ Άλτερ Έγκο Α.Ε., 2021, Τόμος Γ’, ISBN ΤΟΜΟΥ Γ΄: 978-618-5519-26-1, Λήμμα: «Μαμούρης Ιωάννης», Σελ. 269-271

19) Αντώνιος Γεωργαντάς, «Βίος Ιωάννου Γκούρα», στο Παρνασσός, Εν Αθήναις, Φιλολογικός Σύλλογος Παρνασσός, Εκ του τυπογραφείου Παρνασσού, Τόμος ΣΤ΄, 1882, σ.σ. 570-581 

20) Γιαν. Επαχτίτης, «Ιστορικοί γύροι – Ο Γκούρας και η Γκούραινα», στο Εφημερίς των κυριών, Αθήναι, Διευθύντρια: Καλλιρρόη Παρρέν, Περίοδος Β’, Έτος 24^ον, 1 Ιουλίου 1910, σ.σ. 1254-1256

21) Τάκης Λάππας, Του Γιάννη Γκούρα η διαθήκη, στο Ρουμελιώτικο Ημερολόγιο 1968-1969-1970, σ.σ. 25-29

22) Διονύσιος Σουρμελής, Ιστορία των Αθηνών κατά τον υπέρ ελευθερίας Αγώνα αρχομένη από της Επαναστάσεως μέχρι της αποκαταστάσεως των πραγμάτων, Διηρημένη μεν εις βιβλία τρία, Εν Αιγίνη, Εκ της τυπογραφίας Ανδρέου Κορομηλά, 1834, Βιβλίον Γ΄ Κεφάλαιον Ε΄ και Βιβλίον Γ΄ Κεφάλαιον Ζ΄, σ.σ. 168-169 και σ.σ. 188-189

23) Φωτίου Χρ. Σταυρίδη, 1821 Η απάντηση στην «τηλεόραση», Αθήνα, Εκδόσεις Πελασγός Ιωάννης Χρ. Γιαννάκενας, 2015, Α΄ Έκδοση, Δ΄ ΤΟΜΟΣ Από την Γ΄ Εθνοσυνέλευση Επιδαύρου έως η Ελλάς ανεξάρτητο κράτος, ISBN: 978-960-522-399-1, σ. 61

24) Γιάννης Βλαχογιάννης, Ιστορικά ανέκδοτα και αξιοπερίεργα επιφανών Ελλήνων, Εκδόσεις «γνώση», Ιανουάριος 2012, ISBN: 978-960-235-836-8, σ.σ. 321-313

25) Γιάννης Μ. Γρυντάκης, Ελλήνων επιφανών θάνατοι-Από το τραγικό στο παράδοξο (1453-1941), Εκδόσεις Σαββάλας, 2009, ISBN: 978-960-449-905-2, σ.σ. 197-198

26) Απομνημονεύματα Μακρυγιάννη/Γ4 - Βικιθήκη (wikisource.org) (https://el.wikisource.org/wiki/%CE%91%CF%80%CE%BF%CE%BC%CE%BD%CE%B7%CE%BC%CE%BF%CE%BD%CE%B5%CF%8D%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%B1_%CE%9C%CE%B1%CE%BA%CF%81%CF%85%CE%B3%CE%B9%CE%AC%CE%BD%CE%BD%CE%B7/%CE%934)

27) Χρήστος Α. Στασινόπουλος, Λεξικό της Ελληνικής Επανάστασης του 1821, Εκδόσεις Δεδεμάδη, 1979, για αυτή την έκδοση, Το Βήμα/ Άλτερ Έγκο Α.Ε., 2021, Τόμος Δ’, ISBN ΤΟΜΟΥ Δ΄: 978-618-5519-27-8, Λήμμα: «Σουρμελής Διονύσιος», σ. 272

28) Κούλα Ξηραδάκη, Γυναίκες του ‘21 / συμβολή στην έρευνα, Αθήνα, Εκδόσεις Κουκκίδα, 2021, ISBN: 978-618-5333-83-6, σ.σ. 169-175

29) Σούλα Ροδοπούλου, Οι άσημες και οι ταπεινές του 21, Οι Εκδόσεις των Φίλων, Αθήνα, 2012, ISBN: 978-960-289-125-4, σ.σ. 23-27

30) Thomas Gordon, Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης, Αθήνα, Εκδόσεις Αρχιπέλαγος, 2010, Μετάφραση: Αλεξάνδρα Κατσώνη, Τόμος 2, ISBN: 978-960-7911-76-6, σ. 9

 

Σημείωση: Αποσπάσματα της παρούσης μελέτης έχουν δημοσιευτεί στο εγκυρότατο περιοδικό «Νέα Φιλολογική Πρωτοχρονιά 2024» και στο ηλεκτρονικό περιοδικό MAXMAG.

 

Παναγιώτης Καρασαλής από Σάλωνα (Άμφισσα): Δύο πιστοποιητικά του αγώνα του ’21 που έρχονται πρώτη φορά στη δημοσιότητα

 

Πηγή: 25η Μαρτίου: Πώς φτάσαμε στην Επανάσταση του 1821 - Το παρασκήνιο και οι παράγοντες της εξέγερσης (protothema.gr)

Γράφει ο Ηλίας Χρ. Θάνος,

Ερευνητής-Συγγραφέας-Αρθρογράφος

Τα τελευταία χρόνια, ασχολούμενος με την ιστορία του τόπου μας, ιδίως δε για την Επανάσταση του 1821 σε αυτήν, έχω αποκομίσει πολλές ενδιαφέρουσες γνώσεις. Ως απόρροια της παραπάνω ενασχόλησής μου σχετικά με τον τόπο μας επέλεξα να φέρω στη δημοσιότητα σήμερα, ίσως για πρώτη φορά, δύο πιστοποιητικά του αγωνιστή Παναγιώτη Καρασαλή από την Άμφισσα. Μέσα από αυτά τα πιστοποιητικά μπορούμε να αντλήσουμε σημαντικότατα στοιχεία για τη ζωή και τη δράση του αγωνιστή αυτού. Ο Παναγιώτης Καρασαλής συμμετείχε από την αρχή του αγώνα υπό τις οδηγίες του Νάκου Πανουργιά. Δεν πρέπει επειδή αναφέρεται ότι συμμετείχε στη μάχη της Γραβιάς να συγχιστούμε και να τον κατατάξουμε στους εκλεισθέντες εντός του χανιού καθότι σε άλλα πιστοποιητικά υπογραφόμενα υπό του Νάκου Πανουργιά γίνεται ξεκάθαρο ότι αυτός ο αγωνιστής δεν ήταν ανάμεσα σε αυτούς. Σε εκείνα τα πιστοποιητικά των άλλων αγωνιστών υπάρχει η φράση «μέσα στο χάνι» η οποία στα σημερινά πιστοποιητικά μας του Καρασαλή απουσιάζει. Άρα, μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ότι βρισκόταν στη μάχη της Γραβιάς έξωθεν του χανιού. Στην περίφημη μάχη της Άμπλιανης ήταν ένας από τους τραυματισμένους (τα ονόματα των τραυματισμένων και των σκοτωμένων, τα οποία θα έρθουν και αυτά για πρώτη φορά στη δημοσιότητα, θα τα βρείτε στην καινούργια μου μελέτη, που θα κυκλοφορήσει το προσεχές διάστημα και θα αναφέρεται στις μάχες Άμπλιανης, Πανάσσαρης και Σουβάλας). Τέλος, πολέμησε υπό τις διαταγές του Μακρυγιάννη και του Γιάννη του Γκούρα ήτοι του Ιωάννη Μαμούρη, εξαδέλφου του Γιάννη Γκούρα, ο οποίος μετά τον θάνατο του τελευταίου κράτησε το όνομά του όπως είχε αφήσει εντολή ο Γκούρας στη διαθήκη του. Ας απολαύσουμε τα πιστοποιητικά στα οποία διατηρείται η ορθογραφία της εποχής απλά μεταφέρονται στο μονοτονικό σύστημα γραφής. Εις το επανιδείν!

1^ο πιστοποιητικό:

«Οι υποφαινόμενοι οπλαρχηγοί μαρτυρούμεν ενσυνειδότως ότι αφ’ ής άρχισεν ο υπέρ ελευθερίας ιερός αγών ο κύριος Παναγιώτης Καρασαλής έλαβε τα όπλα εις χείρας και ακολούθησεν τον μεν κ. Ν. Πανουργιάν από το 1821 μέχρι του 1825 και παρευρέθη εις τας μάχας της Χαλκωμάτας, της Γραβιάς, του Αετού, των Βασιλικών, της Άμπλιανης, εις των Πεντεορίων. Τον δε κ. Μακρυγιάννην από το 1825 μέχρι του 1827 και παρευρέθη εις τας μάχας του Νεοκάστρου, εν Ανάπλι Ναυπλίας, Χαϊδαρίου και Φαλήρου όπου και επληγώθη κατά τον δεξιόν πόδα. Και το κ. Ιωάν. του Γκούρα από το 1827 μέχρι της καταπάυσεως των πολεμικών δεινών.

Παρακαλούθει δε ως Μπουλουκτσής καθ’ όλον τούτο το διάστημα υπό την οδηγίαν μας έδειξε τον μεγαλύτερον ηρωϊσμόν και εφέρθει τιμιότατα.

Η ευσυνειδησία μας ταύτη χρέος δεν δυνάμεν ολιλογίαν ότι ο γενναίος και ευπειθείς ούτος της πατρίδος μαχητής επαξίως των εκδουλεύσεών του μένει εδώ την αναγκαίαν αμοιβήν αφού τοσάκις δια εγγράφου πιστοποιούμεν τους αγώνας και θυσίας του.

Κατ’ αίτησιν λοιπόν του ειριμένου κ. Καρασαλήν δίσομεν το παρόν μας υπογραφέν αποδεικτικόν εις χείρας του δια να του χρησιμεύσει όπου οιδεί.

Εν Αθήναις την 16 Φεβρουαρίου 1837.

[Υπογραφές]

Μακρυγιάννης

Ν. Πανουργιάς

Ιωάννης του Γκούρα»

2^ο πιστοποιητικό:

«Πιστοποιώ ο υποφαινόμενος ότι ο υπολοχαγός Παναγιώτης Καρασαλής αμφισσεύς, άμα ήρχισεν ο υπέρ ανεξαρτησίας της ελλάδος αγών, έλαβε τα όπλα και κατετάχθη υπό την οδηγίαν μου εχρημάτισε δε υπ’ εμέ από τα 1821 μέχρι του 1825 και ήτον εις των αξιωματικών μου ονομασθέντων τότε Μπουλουξίδων έχων μεταυτού ικανόν αριθμόν στρατιωτών.

Καθ’ όλον το διάστημα της υπ’ εμέ υπηρεσίας του παρευρέθη εις τας μάχας της χαλκομάτας, της Γραβιάς, του αετού, των βασιλικών, της άμπλιανης (όπου και επληγώθη εις τον αριστερόν βραχίονα), των πέντε ορίων και εις πολλάς άλλας συγκροτηθήσας κατά την ανατ. ελλάδα.

Εις όλας τα μάχας έδειξε την μεγαλυτέραν γενναιότητα και πάντοτε εφέροντο τιμίως, πιστώς εις τα χρέη του και μετά προθυμίας εις τας ανάγκας της πατρίδος.

Όθεν κατ’ αίτισίν του και του προς την πατρίδα εκδουλεύσεων και άκρας τιμιότητος και πειθαρχίας του δίδω το παρόν ιδικόν μου πιστοποιητικόν διά να του χρησιμεύσει όπου δει.

Εν αμφίσση την 23 Ιανουαρίου 1841

[Υπογραφές] Ν. Πανουργιάς

Εθεωρήθη το γνήσιον της υπογραφής του συνταγματάρχου Νάκου Πανόριαν

Εν αμφίσση την 15 Φεβρουαρίου 1841

ο Δήμαρχος Αφμίσσης

Παναγιώτης [δυσανάγνωστος]»

1ο Πιστοποιητικό

1ο Πιστοποιητικό

2ο Πιστοποιητικό

Πηγή: [GRGSA-CSA_PAO007.00.01.F000069] Φάκελος #069 - Αιτήσεις αγωνιστών (gak.gr) (http://arxeiomnimon.gak.gr/search/resource.html?tab=01&id=566369)

Το βιβλίο της Ζωής - Ποίημα του Ηλία Χρ. Θάνου

 

Πηγή: Τι προσφέρει το βιβλίο στον άνθρωπο – Book Tales (wordpress.com)

Όλα τα ανεξήγητα είναι γραμμένα

απ’ το βιός βγαλμένα

στα σοκάκια του μυαλού ήταν θαμμένα

μπροστά μου τώρα αρθρωμένα.

Στο βιβλίο της Ζωής

εικόνες άγριες σαν αρχαίοι Δωριείς

και μελανόμορφες από παλιούς αμφορείς

ανήκουν στην αγάπη που ποθείς.

Στο βιβλίο της Ζωής

την παράσταση μιας πληγής ανοιχτής

θα πρέπει αν το ανοίξεις να ανεχτείς

που στο χρόνο μένει αειθαλής.

Μιλάει περί αγάπης βιαστικών,

δαιμόνων και θεών τρελών

απέναντι στους ανθρώπους βουβών

λες και απευθύνονται σε αγέλες Γραικών.

Στις σελίδες μέσα εκεί

του βιβλίου που μιλάει για Ζωή

θα μπορέσει καθένας μας να βρει

μηνύματα απ’ τον Κωστή μέχρι τον Νταλί.

*Το παραπάνω ποίημα του Ηλία Χρ. Θάνου επιλέχτηκε ανάμεσα σε 120 ποιήματα από την Ελλάδα, Κύπρο και Ομογένεια και συγκαταλέχτηκε στα 60 διακριθέντα του 11ου Διαγωνισμού Ποίησης – Πεζόμορφου στοχασμού “Για την ερωτική ποίηση του Κωστή Παλαμά”. Πιστοποίηση εδώ: Αποτελέσματα 11ου Διαγωνισμού Ποίησης - Πεζόμορφου στοχασμού “Για την ερωτική ποίηση του Κωστή Παλαμά” - Σύνδεσμος Πολιτισμού Ελλάδας Κύπρου | ΣΠΕΚ (cultural-association.org)

Η μάχη στο χάνι της Γραβιάς - Γράφει ο Ηλίας Χρ. Θάνος

 

Πηγή: Η μάχη στο χάνι της Γραβιάς | Fokidanews | Ενημέρωση από τη Φωκίδα

Γράφει ο Ηλίας Χρ. Θάνος,

Ερευνητής-Συγγραφέας-Αρθρογράφος

Το χάνι

Το χάνι βρίσκεται στους πρόποδες του όρους Γερολέκα, στη βόρεια έξοδο του στενού της Άμπλιανης, μεταξύ Παρνασσού και Γκιώνας. ⁰

Η ανασύσταση των δυνάμεων

Μετά τον θάνατο του Α. Διάκου έγινε προσπάθεια ανασύστασης των δυνάμεων της Λειβαδιάς.¹ Νέος οπλαρχηγός είχε διορισθεί ο Βασίλης Μπούσγος.¹ Στο σώμα του, που το αποτελούσαν 1000 άνδρες, ενώθηκαν και οι διασωθέντες από την μάχη της Αλαμάνας.¹ Το ηθικό όμως, ήταν πεσμένο.¹ Επίσης, ο Ομέρ Βρυώνης είχε σπεύσει από την Λαμία στο Ελευθεροχώρι και είχε διαλύσει τους επαναστάτες που είχαν συγκεντρωθεί εκεί.¹

Κάποιοι από τις διαλυμένες δυνάμεις του Μπούσγου που κατευθύνονταν προς τα Σάλωνα, αντάμωσαν τον Ανδρούτσο που επέστρεφε από την Ευρυτανία, ενσωματώθηκαν στο σώμα του και όλοι μαζί πήγαν στην Γραβιά, όπως θα δούμε παρακάτω.²

Μετά την μάχη της Αλαμάνας, οι δυνάμεις του Πανουργιά και του Δυοβουνιώτη συγκεντρώθηκαν στις 25 Απριλίου 1821 στην περιοχή της Γραβιάς με σκοπό να ανακόψουν την προέλαση του Ομέρ Βρυώνη προς τα Σάλωνα.^2Α Δηλαδή, οι οπλαρχηγοί της Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος ήταν αποφασισμένοι να χτυπηθούν με τις δυνάμεις του Βρυώνη στην Γραβιά πριν ο Ανδρούτσος φτάσει εκεί, όπως θα δούμε παρακάτω.^2Α

Το σχέδιο του Ομέρ Βρυώνη και ο Ανδρούτσος³

Όλες οι επαναστατημένες περιοχές κινδύνευαν. Όχι μόνο η Ανατολική Στερεά αλλά και η Πελοπόννησος αν ο Βρυώνης κατευθυνόταν προς εκεί, μέσου του Ισθμού. Όμως, είχε άλλο σχέδιο. Ο πασάς πίστευε ότι η επανάσταση στην Πελοπόννησο θα καταστελλόταν ευκολότερα αν στο πλευρό του εκστράτευαν και Έλληνες αρματολοί. Η παρουσία τους και μόνο θα έριχνε το ηθικό των Ελλήνων.

Έτσι, αποφάσισε να προσεταιρισθεί μερικούς από τους σπουδαιότερους οπλαρχηγούς της Στερεάς. Αυτό άλλωστε είχε προσπαθήσει να κάνει στην αρχή και με τον Α. Διάκο. Ήταν, όμως, αισιόδοξος καθώς είχε μάθει ότι είχε έρθει στην περιοχή ένας παλιός του γνώριμος: ο Οδυσσέας Ανδρούτσος. Ο Οδυσσέας Ανδρούτσος σπουδαία μορφή του αγώνα στα μέσα Μάρτη 1821, σύμφωνα με μαρτυρίες του Μακρυγιάννη, κρυβόταν στην Πάτρα και με πλοίο πέρασε και έφτασε κοντά στο Γαλαξίδι, όπου έσπευσε να τον συναντήσει ο Γκούρας με λίγους άνδρες.

Η προσμονή, η πλάνη και οι κινήσεις των Ελλήνων

Ο Ομέρ Βρυώνης θέλοντας να πάρει με το μέρος του τον Ανδρούτσο και να τον έχει μαζί του στην ετοιμαζόμενη κάθοδό του στην Πελοπόννησο, τον πληροφόρησε με επιστολή για τον θάνατο του Διάκου και υπενθυμίζοντάς του τις στενές οικογενειακές και προσωπικές σχέσεις που τους συνέδεαν, ζήτησε την βοήθειά του.⁴ Την ανωτέρω επιστολή ο Βρυώνης την απέστειλε στο Καρπενήσι όπου βρισκόταν ο Οδυσσέας, καθώς εκεί είχε καταφύγει μετά την αποτυχία του να ξεσηκώσει τις περιοχές τις Δυτικής Ελλάδος.^4Α Στην επιστολή εκτός από τον χαλασμό του Διάκου στην Αλαμάνα, ο Βρυώνης, καλούσε τον Οδυσσέα να συναντηθούν στην Γραβιά.^4,4Α Ο Οδυσσέας του έδωσε την προσδοκία μιας ενδεχόμενης συνεργασίας.⁴ Όμως, αντί να κατευθυνθεί στο στρατόπεδο του Βρυώνη, αντίθετα με ένα σώμα 150 ανδρών πήγε προς την Γραβιά.⁴ Την Γραβιά την επέλεξε, όχι τυχαία, μιας και εκεί του είχε υποδείξει ως τόπο συνάντησης ο πασάς.

Ο αριθμός των 150 ανδρών δεν είναι απολύτως σίγουρος.^4Α Οι ιστορικές πηγές παρουσιάζουν διάφορα νούμερα για τον αριθμό των ανδρών του Ανδρούτσου.^4Α Πάντως όλοι συμφωνούν ότι μαζί του ο Ανδρούτσος έφερνε τον Κοσμά Σουλιώτη και τον Σπυρίδωνα Κατσικογιάννη μαζί με τις δικές τους δυνάμεις.^4Α

Πριν φτάσει στη Γραβιά ο Ανδρούτσος έστειλε επιστολή στους οπλαρχηγούς της περιοχής ζητώντας τους να τον ενημερώσουν περί του τόπου συναντήσεως.^4Α Αυτοί με τον ίδιο αγγελιοφόρο τον ενημέρωσαν ότι βρίσκονται στην Γραβιά.^4Α

Έτσι, στις αρχές Μαΐου ο Ανδρούτσος βρισκόταν στο χάνι της Γραβιάς, 5 ώρες μακριά απ’ τα Σάλωνα.⁵ Εκεί βρίσκονταν και οι υπόλοιποι οπλαρχηγοί, Πανουργιάς και Δυοβουνιώτης και είχαν ήδη αρχίσει να απομακρύνουν τα γυναικόπαιδα προς τα ορεινά.⁵ Συγχρόνως, ο Γκούρας έσπευσε στα Σάλωνα και σκότωσε όλους τους αιχμάλωτους Τούρκους.⁵

Οι κινήσεις του Ανδρούτσου

Κάπως έτσι, στις 3 Μαΐου 1821 ήταν όλοι στην Γραβιά.⁶ Πρώτη μέριμνα του Ανδρούτσου ήταν να αναζωογονήσει το ηθικό των παρευρισκόμενων και στη συνέχεια να καλέσει τον Βασίλη Μπούσγο, που βρισκόταν στο Δαδί (σημερινή Αμφίκλεια Φθιώτιδας)^6α, και μετά τον θάνατο του Διάκου είχε γίνει καπετάνιος της περιοχής, να πάει και αυτός στο χάνι της Γραβιάς όπου είχε στήσει το στρατηγείο του.⁶ Σύμφωνα με μια πληροφορία του Αβραάμ, την οποία διασώζει ο Πανουργιάς Στ. Πανουργιάς, ο Ανδρούτσος από την Γραβιά απέστειλε γράμμα στον Βρυώνη με το οποίο του έλεγε ότι βρίσκεται στο Καρπενήσι και ότι πολύ θα ήθελε να εξυπηρετήσει του σκοπούς του πασά.^6Α

Ο Ανδρούτσος είχε εκτιμήσει ότι επειδή ο Βρυώνης έχασε αρκετό χρόνο με την μάχη στην Αλαμάνα, δεν θα κινηθεί για την Πελοπόννησο από την Αττικοβοιωτία και τον Ισθμό, αλλά θα πάρει τον δρόμο Λαμία-Ιτέα και από εκεί με πλοία θα περάσει απέναντι.⁶ Μ’ αυτόν τον τρόπο, αναπόφευκτα θα περνούσε από το στενό δρόμο της Γραβιάς, όπου ήταν το πλινθόκτιστο χάνι που είχε το στρατηγείο του ο Ανδρούτσος και σκεφτόταν να το εκμεταλλευθεί σαν προμαχώνα.⁶ Τις επόμενες μέρες, συγκεντρώθηκαν γύρω στους 1.300 αγωνιστές.⁶

Οι συσκέψεις⁷

Το πρωί της 8ης Μαΐου 1821, ημέρα Κυριακή^7α, με την ανατολή του ηλίου, πραγματοποιήθηκε και δεύτερη σύσκεψη, πέραν της πρώτης στην οποία είχαν αποφασίσει να ανακόψουν την προέλαση του Ομέρ Βρυώνη στην περιοχή της Γραβιάς αξιοποιώντας το στένεμα της διαβάσεως μεταξύ των βουνών Γκιώνας και Παρνασσού.⁷

Σε αυτή την δεύτερη σύσκεψη, μετά από πολλές διαφωνίες και αντιπροτάσεις, αποφασίστηκε να κλεισθεί στο χάνι ο Ανδρούτσος.^7,7Α Ο Πανουργιάς με τον Δυοβουνιώτη να πιάσουν θέσεις επί της πλαγιάς του Χλωμού, βορειοανατολικά της Γκιώνας, ενώ ο Χρήστος Κοσμάς ή Σουλιώτης και ο Χρήστος Κατσικογιάννης θα έπιαναν θέσεις επί της πλαγιάς της Σότζικας, ευρισκόμενη βορειοδυτικά του Παρνασσού, απέναντι από την προηγούμενη.⁷ Αξίζει να σημειωθεί ότι, στη σχηματισθείσα διάταξη μάχης, οι Δαδιώτες, με επικεφαλής τον Ευστάθιο Γαβρίλη , είχαν ξεχωριστά ταμπούρια σε θέση που είναι γνωστή μέχρι σήμερα ως <<ταμπούρια του Γαβρίλη>>.⁷

Ο χορός⁸

Ο χρόνος τελείωνε. Από το βάθος φάνηκαν οι στρατιές του Ομέρ Βρυώνη. Ο Ανδρούτσος τότε φώναξε: «Παιδιά, όποιος θέλει να μ’ ακολουθήσει ας πιαστεί στον χορό». Πρώτος πιάστηκε ο Γκούρας και δεύτερος ο μπιστικός του Αρβανίτης Γκίκας Μουσταφάς. Ο Ανδρούτσος άρχισε να χορεύει τραγουδώντας το «Κάτω στο Βάλτου τα χωριά». Τον ακολούθησαν ο Παπαντρέας ο Κουκουβιστανός , ο Τράκας, ο Μάρος, ο Βουτούνης. Μπήκαν και οι Καπογιωργαίοι απ’ το Ξηρόμερο, ο Αγγελής Γοβγίνας από την Λίμνη Ευβοίας, ο Ζαφείρης απ’ τα Εφτάνησα, ο Κίρκος με αρκετούς Γαλαξιδιώτες, ο Καπλάνης και άλλοι.

Το Σύνολο των πολεμιστών

Σύνολο 117 λένε κάποιοι.^8α Κάποιοι, όμως, αναφέρουν και 120.^8α

Οι πληροφορίες του Κώστα Δ. Αβραάμ^8β

Ο Κώστας Δ. Αβραάμ τους θέλει 118 και μας δίνει και επιπρόσθετες πληροφορίες:

α) Ο Τάκης Λάππας στο «Οδυσσέας Ανδρούτσος», Αθήνα 1961 λέει για 118

β) Σε μια αναφορά που έγραψαν οι Σαλωνίτες στους Υδραίους και Σπετσιώτες, λίγο μετά την μάχη μιλάνε για 130 (Αρχ. Ύδρας Ζ’ 95)

γ) Ο Ιω. Φιλήμονας (Δοκίμιον Ελλην. Επαναστάσεως, Υ.Γ., σελ. 200) τους θέλει 120

δ) Ο Ηλίας Μιχαλόπουλος, που πήρε μέρος στη μάχη, σε μια διάλεξή του στο πανηγυρικό φύλλο της εφημ. «Ακρόπολις» της 29)5)1888 λέει ότι ήταν 105

ε) Ο Ποιητής Γ. Ζαλοκώστας που πριν γράψει το ποίημά του ερεύνησε ιδιαίτερα το θέμα μιλάει για 118, που επιβεβαιώνεται και από ένα γράμμα των Γαλαξειδιωτών στους Υδραίους (Αρχείον Ύδρας Ζ’ 97).^8β

Οι πληροφορίες του Γεώργιου Ασημ. Βακράκη^8γ

Επιπλέον, και ο Γεώργιος Ασημ. Βακράκης, στο βιβλίο του «Το ΧΑΝΙ της Γραβιάς» τους θέλει 120. Μας δίνει τις πληροφορίες:

1) Ο Ηλίας Ι. Μακρής αναφέρει τον αριθμό 116, κατά την διήγηση του εγκλεισθέντος μέσα στο Χάνι Γαλαξειδιώτη Ανδρέα Παπαλεξόπουλου ή Σπανανδρία. Σημειώνει- Δεν υπολόγισαν, φαίνεται, τους τρεις Χανιτζήδες και τον Τουρκαλβανό Γκέμα Μουσταφά

2) Οι Γαλαξειδιώτες αναφέρουν και ανεβάζουν τον αριθμό στους 118. Δεν υπολόγισαν, φαίνεται, κι αυτοί τον Τουρκαλβανό Υπασπιστή Γκέμα και τη βοηθό γυναίκα κυρα- Ρήνη ή ενημέρωσαν τους Υδραίους για τους καταμετρηθέντας στην έξοδο

3) Ο Χριστόφορος Περραιβός, ο Διονύσιος Κόκκινος και ο Αναστάσιος Γούδας τους θέλουν 117. Και οι τρεις τους δεν υπολόγισαν μέσα σ’ αυτούς τους τρεις χανιτζήδες (πατέρα και δυο γιοί)

4) Ο Ιωάννης Π. Φαρμάκης τους αυξάνει ακριβώς στους 120. Εξ αυτών σκοτώθηκαν 2, καταμετρήθηκαν στο τέλος 118

5) Το αυτό και ο Ιωάννης Φιλήμων (120)

6) Στον αριθμό 120 συμφωνούν και οι: Γεώργιος Ζαλοκώστας και ο Κων. Ν. Παπαμιχαλόπουλος

7) Στον αριθμό 120 αναφέρονται και οι: Ο Ιστορικός Κων/νος Παπαρηγόπουλος, ο Γ.Δ. Κορομηλάς και Γ. Παπανδρέου, τ. Γυμνασιάρχης.

Οι ετοιμασίες και το ψέμα^{9, 9Α}

Με τον χορό μπήκαν στο χάνι, γύρω στις 9 το πρωί⁹ⁱ, και το ετοίμασαν για την επίθεση.⁹ Οι δε άλλοι οπλαρχηγοί κατέλαβαν τις θέσεις τους: ο Πανουργιάς και ο Δυοβουνιώτης τα υψώματα της Γκιώνας με μια δύναμη, κατά τον Σπηλιάδη, 1.300 ανδρών (την πληροφορία διασώζει ο Πανουργιάς Στ. Πανουργιάς) και ο Χρήστος Κοσμάς ή Σουλιώτης τα υψώματα του Παρνασσού και συγκεκριμένα στην βρύση Σίντσικα.^9Α Μαζί με τον Κοσμά Σουλιώτη αναφέρεται και ο Κατσικογιάννης και ο Στάθης Μαυρίλης.^9Α

Οι εγκλεισμένοι στο χάνι ξεκίνησαν τις ετοιμασίες για την μάχη.⁹ Μερικοί, υπό τον Γκούρα, οχυρώθηκαν στον περίβολο του πανδοχείου.^9Α Για την προετοιμασία τους οι έγκλειστοι, μετέφεραν την αναγκαία ποσότητα νερού (το οποίο το εκμεταλλεύονταν για την ψύξη των τουφεκιών που άναβαν μετά την ρίψη ορισμένων πυροβολισμών), έκτισαν με πέτρες τις πόρτες και τα παράθυρα, διάνοιξαν στους τοίχους πολεμότρυπες και περίμεναν τον Βρυώνη, ο οποίος ερχόταν ξέγνοιαστος από την Λαμία.⁹ Γνώριζαν την άφιξή του από ανιχνευτές ή κατά πληροφορίες του Γεώργιου Ασημ. Βακράκη στο βιβλίο του «Το ΧΑΝΙ της Γραβιάς» (4η ΕΚΔΟΣΗ, Άμφισσα 2010, σελ. 98), τους πληροφόρησε περί τα σχέδια τους και το που βρίσκονται ο Ηλίας Μανανάς, ένας καλόγηρος τυφλός από το ένα μάτι, ο οποίος όταν τους αντιλήφθηκε χώθηκε ανάμεσά τους παριστάνοντας τον ζητιάνο και αμέσως, αφού άκουσε τα σχέδιά τους, έτρεξε να ειδοποιήσει τους εν Γραβιά αγωνιστές.⁹ Άλλωστε, ο Βρυώνης πίστευε ότι ο Ανδρούτσος ήταν στο Καρπενήσι.⁹

Οι ετοιμασίες των Οθωμανών^9,9Β

Ήταν πρωί της 8ης Μαΐου 1821, 4 ώρες ύστερα από την ανατολή του ηλίου, γύρω στις 11 το πρωί⁹ⁱⁱ, όταν ο Ομέρ Βρυώνης επικεφαλής 8000 (κατ’ άλλους 7000 ή 9000)^9Β πεζών και ιππέων Τουρκαλβανών διάβηκε το ποτάμι της Γραβιάς (Χαϊνίτσα) και σταμάτησε για την καθιερωμένη προσευχή.⁹ Αφού αντιλήφθηκε ότι η θέση στο πέρασμα είχε καταληφθεί, χώρισε το στράτευμά του σε τρία μέρη: τα δύο πρώτα θα έφεραν ως αποστολή την αντιμετώπιση των ελληνικών τμημάτων στα πλαϊνά και το τρίτο με επί κεφαλής τον ίδιο ακολούθησε την οδό που διάβαινε από το χάνι.⁹ Σκοπό είχε να  το περικυκλώσει.⁹

Ο ανεφοδιασμός των αγωνιστών την τελευταία στιγμή^{9Γ, 9Δ}

Με πληροφορίες που αντλήσαμε από το «Γεώργιος Ασημ. Βακράκης, Το ΧΑΝΙ της Γραβιάς, 4η ΕΚΔΟΣΗ, Άμφισσα 2010, σελ. 98» τον ανεφοδιασμό των εγκλείστων στο χάνι αγωνιστών ανέλαβε ο Αναγνώστης Κεχαγιάς, γαμπρός του Καραχάλιου.^9Γ Αφού ξεφόρτωσαν γρήγορα, μόλις που γλίτωσαν από τους πρώτους πυροβολισμούς και έφυγαν.^9Γ Μοναδική απώλεια το ένα από τα δύο ζωντανά.^9Γ Περισσότερες πληροφορίες περί αυτών που ανέλαβαν, την τελευταία στιγμή, τον ανεφοδιασμό του Χανιού μπορεί να βρει κανείς σε έρευνα του Ευθυμίου Χαρ. Ταλάντη, Συγγραφέα και Λογοτέχνη, καθώς και ερευνητή της Φωκικής Ιστορίας η οποία παρατίθεται στο βιβλίο που αναφέραμε στην αρχή της υποπαραγράφου αυτής, στις σελίδες 173-174.^9Γ

Ο Πανουργιάς Στ. Πανουργιάς επιβεβαιώνει αυτή την πληροφορία, ότι δηλαδή ο Πανουργιάς έστειλε τον προύχοντα των Σαλώνων Αναγνώστη Κεχαγιά στα Σάλωνα για τρόφιμα και πολεμοφόδια.^9Δ Ο Κρέμος, αναφέρει ο Πανουργιάς Στ. Πανουργιάς, θεωρεί ότι ο Γκούρας μαζί με τον Μαμούρη πήγαν να μεταφέρουν τα πολεμοφόδια.^9Δ Την επόμενη μέρα, άρχισε η οχύρωση του χανιού.^9Δ Κατά παράδοση του Γούδα, την οποία διασώζει ο Πανουργιάς Στ. Πανουργιάς, όταν επέστρεψε από τα Σάλωνα ο Κεχαγιάς οι αμυνόμενοι είχαν ήδη οχυρωθεί και έτσι αναγκάστηκε να ρίξει τα πολεμοφόδια από την πίσω μάντρα του πανδοχείου ενώ οι εχθρικές στρατιές κινούνταν εναντίον τους.^9Δ

Η επίθεση στις δυνάμεις εκτός του χανιού και οι μεταξύ τους μάχες^9Ε

Οι δυνάμεις των οπλαρχηγών που βρίσκονταν εκτός του χανιού κατείχαν θέσεις στα χαμηλά υψώματα και όταν προσβλήθηκαν από τις δυνάμεις του εχθρού συμπτύχθηκαν και ανέβηκαν σε υψηλότερες θέσεις, όπου είχαν φτιάξει οχυρές θέσεις. Με πληροφορίες του Πανουργιά Στ. Πανουργιά, όπως τα παραθέτει από την Ιστορία του Ελληνικού Έθνους: <<«Η αντίσταση του Πανουργιά και του Δυοβουνιώτη από τη μια μεριά και του Κοσμά από την άλλη γρήγορα κάμφθηκε και οι λιγοστές δυνάμεις τους καταδιώχθηκαν στα ορεινά» (Διαμαντούρου, Ι.Ε.Ε., 1975, τ. ΙΒ΄, σ. 115).>> Άλλοι ιστορικοί της Επαναστάσεως αναφέρουν ότι οι δυνάμεις αυτές μετά την οπισθοχώρησή τους στα υψηλότερα μέρη των βουνών, διασκορπίσθηκαν και έτσι η εχθρική δύναμη έπεσε όλη πάνω στους λιγοστούς εγκλείστους του Ανδρούτσο στο χάνι.

Ο δερβίσης^{9, 9ΣΤ}

Από όλο το στράτευμα έμπροσθεν βάδιζε ένας έφιππος γηραιός δερβίσης ο οποίος με τα λόγια και τις προσευχές του ανασήκωνε το πολεμικό ηθικό των μουσουλμάνων πολεμιστών.⁹ Δεν αποκλείεται, ο Βρυώνης να τον έστειλε επίτηδες , ως <<μεσίτη>>, για να διαβιβάσει στον Ανδρούτσο τα συμφωνηθέντα.⁹ Ο δερβίσης αυτός ήταν ο Χασάν δερβίσης, περιβόητος Τουρκαλβανός δερβίσης, ο οποίος μάλιστα συνδεόταν από παλιά με φιλία με τον Ανδρούτσο.^9ΣΤ Σύμφωνα με πληροφορία του Κόκκινου, την οποία διασώζει ο Πανουργιάς Στ. Πανουργιάς, ο Χασάν δερβίσης ανήκε στην αίρεση των βεκτακσήδων μοναχών.^9ΣΤ Όταν ο δερβίσης προσέγγισε στο χάνι, πήρε μια χούφτα άμμου και κραύγασε: «Έτσι, να διασκορπιστεί κάθε εχθρός του προφήτη».⁹ Ο Ανδρούτσος είχε δώσει εντολή να μην ρίξει κανείς αν δεν πυροβολήσει αυτός πρώτος.⁹ Ο Οδυσσέας εμφανίστηκε μπροστά από το χάνι και ρώτησε τον ερχόμενο δερβίση, για που βαδίζει και αυτός του απάντησε πως πορεύεται προς Νότο, για να καταστρέψει τους εχθρούς του Προφήτη ή κατά τον Γ. Βακράκη του απάντησε ότι υπάγει προς τα Σάλωνα.^{9, 9iii} Ο Οδυσσέας για να κατακεραυνώσει το ηθικό των στρατευμάτων του Ομέρ Βρυώνη και να ακυρώσει κάθε φήμη για συνεργασία του μαζί του ύστερα από τους χαιρετισμούς και τις διάφορες ύβρεις που αντάλλαξαν, Οδυσσέας και δερβίσης, πυροβόλησε και έριξε νεκρό τον δερβίση με ένα πυροβολισμό στο μέτωπο.^9,9ΣΤ

Οι δύο πρώτες επιθέσεις⁹

Τότε, από το χάνι ξεκίνησαν να πέφτουν οι πυροβολισμοί σαν αστραπή. Οι Τουρκαλβανοί προσπάθησαν μια επίθεση αλλά αντιμετωπίστηκαν με μια νέα ριπή. Πολλοί νεκροί και τραυματίες. Οι Τουρκαλβανοί αποσύρθηκαν και άρχισαν τις επιθέσεις κατά διαστήματα. Τα πυρά μέσα από το χάνι τα έλεγες αδιάκοπα. Οι εχθροί ήταν τόσοι πολλοί, όμως, που τα βόλια δεν έφταναν για να τους διατηρήσουνε μακριά. Προσέγγισαν το χάνι και δοκίμαζαν να το γκρεμίσουν με τα γιαταγάνια τους και με τους ώμους Ακόμη, με τσεκούρια επιχειρούσαν να σπάσουν τις πόρτες. Οι εγκλεισμένοι τους βαρούσαν σχεδόν εξ’ επαφής. Η πρώτη επίθεση δεν ευδοκίμησε. Ακολούθησαν άλλες δυο, η μια πιο σφοδρή απ’ την άλλη. Οι κλεισμένοι στο χάνι όμως είχαν ανασυνταχθεί και με πολύ ζήλο από την επιτυχία τους πολεμούσαν και τους απέκρουαν. Όλος ο τόπος έμπροσθεν από το χάνι είχε γεμίσει με πτώματα.

Η τρίτη επίθεση⁹

Κατά την τρίτη επίθεση οι Οθωμανοί σημαιοφόροι κατάφεραν να θέσουν τις σημαίες τους στο περιτείχισμα του χανιού, όμως αυτό δεν εννοούσε και τη νίκη τους. Ο Οδυσσέας με λόγια ζωογόνα ενίσχυσε το ηθικό των συντρόφων του, οι οποίοι για τρίτη φορά απέκρουσαν την επίθεση των Οθωμανών, οι οποίοι άφησαν μια σημαία τους ως λάφυρο στους Έλληνες. Στη φάση αυτή σκοτώθηκε ο Θανάσης Καστάνης (ή Καπλάνης^9α1) τον οποίο ενταφίασαν μέσα στο χάνι ρίχνοντας στο τάφο του μπαρούτι αντί για λιβάνι.

Η τέταρτη επίθεση, η σύσκεψη των Ελλήνων και η απόφαση για έξοδο^{9, 9Ζ}

Το απόγευμα, ο Ομέρ Βρυώνης προσκάλεσε τους αξιωματικούς του (το αρχηγείο του, το είχε στημένο στο ξωκλήσι του Αϊ-Θανάση από όπου παρακολουθούσε την όλη μάχη)^9iv και αφού τους επέπληξε, πρόσταξε και τέταρτη επίθεση, η οποία αποκρούστηκε κι αυτή παρ’ ότι δεν υπολειπόταν σε τίποτα των άλλων.⁹ Σύμφωνα με πληροφορίες των Γούδα και Λάππα, τις οποίες διασώζει ο Πανουργιάς Στ. Πανουργιάς, ο Βρυώνης επικήρυξε με το χρηματικό ποσό των 500 πουγγίων τον οπλαρχηγό του οποίου οι άνδρες θα ορμήσουν προς άλωση του χανιού.^9Ζ Σύμφωνα, πάλι με πληροφορίες που διασώζει ο Πανουργιάς Στ. Πανουργιάς από τον Μαραβελέα, ο Ομέρ Βρυώνης ετοιμάστηκε να επιτεθεί ο ίδιος αλλά συγκρατήθηκε από έναν νεαρό μπέη ανιψιό του.^9Ζ

Οι Έλληνες είχαν χωριστεί στους σκοπευτές και στους γεμιστές, δηλαδή σ’ αυτούς που πυροβολούσαν όταν οι Οθωμανοί πλησίαζαν στο χάνι και σ’ αυτούς που γέμιζαν και ετοίμαζαν τα καριοφίλια.^9Ζ Ο Οδυσσέας είχε δώσει εντολή να μην πυροβολεί κανείς άνευ σκοπού.^9Ζ

Μετά την δύση του ηλίου οι επιθέσεις των Οθωμανών έπαψαν. Ο Ομέρ είχε αντιληφθεί ότι χωρίς κανόνια το χάνι δεν θα έπεφτε.⁹ Έτσι, διέταξε να του φέρουν εκείνα που είχε αφήσει στην Λαμία.⁹

Κατά πληροφορίες του Κρέμου, τις οποίες διασώζει ο Λάππας και παραθέτει ο Πανουργιάς Στ. Πανουργιάς, η ιδέα περί του βομβαρδισμού του πανδοχείου ανήκε στον Χρήστο Παλάσκα.^9Ζ Ο Παλάσκας που ακολουθούσε τον Βρυώνη στην εκστρατεία του όποτε μπορούσε βοηθούσε τους Έλληνες.^9Ζ Έτσι, και τώρα, ο Παλάσκας λέει στον Βρυώνη: «Αύριο φέρε τα κανόνια απ’ το Ζητούνι και τους χαλάς το μαντρί».^9Ζ Όταν σώπασε η μάχη, ο Παλάσκας φώναξε απ’ τον Αϊ-Θανάση: «Ωρέ Ανδρούτσο, καλά σ’ έχουμε κλεισμένο, που θα μας πας; Αλίμονό σου, ταχιά μας έρχονται τα δύο κανόνια απ’ το Ζητούνι και θα σας κάνουμε στάχτη.»^9Ζ

Έτσι, ο Οδυσσέας που πρώτον είτε «έπιασε» το σχέδιό του Βρυώνη είτε μετά την ειδοποίηση του Παλάσκα το έμαθε και δεύτερον είχε απομείνει από τα απαραίτητα πολεμοφόδια, ύστερα από σύσκεψη αποφάσισε να γίνει έξοδος και διαφυγή στις γύρω ορεινές περιοχές.^9,9Ζ

Η αρχή της εξόδου⁹

Δυο ώρες πριν ξημερώσει και ενώ οι ανήμποροι από την σκληρή μάχη Τουρκαλβανοί κοιμόντουσαν, οι κλεισμένοι στο χάνι βγήκαν από την ανατολική πόρτα του πανδοχείου. Με τον Γκούρα μπροστά και τελευταίο τον Ανδρούτσο διάβηκαν από τα πτώματα και προσέγγισαν στους κοιμώμενους στρατιώτες. Όμως, ένας φρουρός τους κατάλαβε και πυροβόλησε. Ο Οδυσσέας αντιπυροβόλησε και βροντοφώναξε δυνατά <<απάνω τους, παιδιά>>.

Η συνέχεια της εξόδου⁹

Οι Τουρκαλβανοί που δεν είχαν συνέλθει ακόμα από την ζαλάδα του ύπνου θεωρήσανε πως πρόκειται για γενικευμένη επίθεση των Ελλήνων και αποτραβήχτηκαν, ελευθερώνοντας μια δίοδο από την οποία πέρασαν οι Έλληνες. Μόνο ένας νεκρός σκοτώθηκε από τους Έλληνες, ο Αθανάσιος Σεφέρης. Συγκεντρώθηκαν όλοι σε ένα ύψωμα πάνω αριστερά από τον χωριό Χλωμό.

Οι απώλειες των Ελλήνων^9Η

Οι απώλειες των Ελλήνων διαφέρουν από πηγή σε πηγή. Σύμφωνα με τις συγκεντρωμένες πληροφορίες που διασώζει ο Πανουργιάς Στ. Πανουργιάς έχουμε:

1) 6 νεκρούς, σύμφωνα με τον Φιλήμονα, τον Παπαρρηγόπουλο και τη Διαμαντούρου (Ιστορία του Ελληνικού Έθνους) δηλαδή οι Αθανάσιος Σεφέρης και Αθανάσιος Καπλάνης και 4 ακόμα. Επίσης, είχαμε δύο τραυματίες, ένας εκ των οποίων και ο Κωνσταντίνος Καπογεωργάκης

2) «ολίγους νεκρούς Έλληνας μεταξύ των οποίων ήτο και ο Αθανάσιος Καπλάνης», σύμφωνα με τον ιστορικό Κόκκινο

3) 2 νεκρούς (τον Αθανάσιο Καπλάνη και τον Αθανάσιο Σεφέρη), σύμφωνα με τους Βακράκη, Οικονόμου, Γούδα και Gervinus

4) 2 νεκρούς και 2 τραυματίες, σύμφωνα με τους Τρικούπη και Φαρμάκη

5) 3 νεκρούς και 1 τραυματία, σύμφωνα με τον Καλονάρο

6) 3 νεκρούς: τον Καπλάνη, τον Μπαλωμένο και τον Αράπη, σύμφωνα με τον Νάκο Πανουργιά

7) 4 νεκρούς και 2 τραυματίες, σύμφωνα με τον Μαραβελέα

8) 3 νεκροί και 5 τραυματίες, σύμφωνα με τον Περραιβό

Αξίζει να σημειώσουμε ότι, ο Λάππας αναφέρει σαν τραυματία τον Κομνά Τράκα.

[Εδώ εμείς απλώς αναφέρουμε την γνώμη διαφόρων ιστορικών περί τους νεκρούς και τραυματίες από την μάχη στο χάνι όπως την βρήκαμε στην επόμενη πηγή, έτσι για το που ο κάθε ιστορικός αναφέρει την πληροφορία ο αναγνώστης μπορεί να ανατρέξει στην πηγή: ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ ΣΤ. ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ, ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΔΕΣ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΑΠΟ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821, ΠΡΩΤΟΣ ΤΟΜΟΣ, ΙΚΑΡΟΣ 2012, Σελ. 215]

Ένα περιστατικό^9Θ

Σύμφωνα με ένα περιστατικό το οποίο διασώζει ο Λάππας και αναφέρει ο Πανουργιάς Στ. Πανουργιάς παρουσιάζεται ένα εντελώς διαφορετικό σενάριο σχετικά με τον θάνατο των Καπλάνη και Σεφέρη. Σύμφωνα με το περιστατικό, την ώρα της μάχης στο χάνι, ο Θανάσης Καπλάνης και ο Θανάσης Σεφέρης είχαν ανέβει στην στέγη του χανιού και από εκεί έβαλαν εναντίον των Οθωμανών με τεράστια αποτελεσματικότητα. Ένας από τους εχθρούς όμως κάποια στιγμή κατάφερε να ανέβει στην βελανιδιά που βρισκόταν κοντά στο χάνι και από εκεί πυροβόλησε και σκότωσε και τους δύο. Άξιο αναφοράς είναι ότι ο Βακράκης συμπληρώνει πως τον Οθωμανό αυτό αργότερα τον σκότωσε ο Ανδρούτσος.

Οι απώλειες των Οθωμανών^9Ι

Για τις απώλειες των εχθρών υπάρχουν, και εδώ, διάφορες απόψεις ως προς τον αριθμό. Έτσι, όπως διασώζει ο Πανουργιάς Στ. Πανουργιάς έχουμε:

1) Ο Φιλήμων αναφέρει πάνω από 300 νεκρούς, μάλιστα ανάμεσά τους και πολλούς αξιωματούχους

2) Ο Περραιβός κάνει λόγο για 423 νεκρούς και αρκετούς τραυματίες

3) Οι Καλονάρος, Κόκκινος και Παπαρρηγόπουλος μιλούν για πάνω από 300 νεκρούς και διπλάσιους τραυματίες, ενώ σε άλλο σημείο ο Κόκκινος αναφέρει πως τέθηκαν εκτός μάχης περίπου 500 άνδρες

4) Οι Γούδας και Δρόλαπας αναφέρουν 500 νεκρούς και διπλάσιους τραυματίες

Αξίζει να σημειώσουμε πως ο Βακράκης αναφέρει ότι μεταξύ των νεκρών ήταν και Σελήμπεης του Ζητουνίου, ο γνωστός Χαλήλ μπέης, ο οποίος εισηγήθηκε τον θάνατο του Α. Διάκου.

Η επόμενη ημέρα⁹

Την επομένη, 9 Μαΐου, ο Ομέρ Βρυώνης εισήλθε στο άδειο χάνι και θαύμασε την πολεμική αξία των αντιπάλων του. Στην Γραβιά διέμεινε άλλες 8 μέρες για να περιθάλψει τους τραυματίες του που ήταν περισσότεροι από τους νεκρούς. Ανάμεσά τους 2 μπέηδες και διάφοροι αξιωματούχοι.

Κατά πληροφορίες του Γεωργίου Ασημ. Βακράκη, στο βιβλίο του «Το ΧΑΝΙ της Γραβιάς», στο σημερινό ναό του Αϊ-Γιάννη στη Γραβιά υπήρχαν κάποτε κάποια αιωνόβια δέντρα.^9γ Σ’ αυτά τα δέντρα ο Ομέρ Βρυώνης κρέμασε 6 αξιωματικούς του, ως υπαίτιους για την ήττα στην μάχη.^9γ

Οι συνέπειες της μάχης⁹

Η σημασία της μάχης αυτής συνίσταται στο ότι καθυστέρησαν οι Τούρκοι να κατέβουν ταχέως στην Πελοπόννησο και έτσι δόθηκε η ευκαιρία στο Κολοκοτρώνη να πετύχει, 5 μέρες αργότερα, την σημαντική του επιτυχία στο Βαλτέτσι. Επίσης, ο Ομέρ Βρυώνης ατύχησε στο σχέδιό του να πάρει με το μέρος του έμπειρους αγωνιστές, που τώρα με τον έναν ή τον άλλον τρόπο συνεργάστηκαν με την επανάσταση. Ακόμη, η μάχη αυτή εξύψωσε το ηθικό των Ελλήνων που είχε καταρρεύσει μετά τα γεγονότα στην Αλαμάνα και τον θάνατο του Διάκου και επέδειξε ότι λίγοι αποφασισμένοι αγωνιστές δύνανται να αντιταχθούν σε πολυάριθμο στρατό. Τέλος, η επιτυχία αυτή καθιέρωσε τον Ανδρούτσο ως πρώτη στρατιωτική φυσιογνωμία στη περιοχή της Στερεάς. Ο Βασίλης Μπούσγος, διάδοχος του Διάκου, ομολογώντας την στρατιωτική αξία του Ανδρούτσου, υπάχθηκε υπό τις διαταγές του.

Υστεροφημία^9Κ

Το 1888 ανεγέρθηκε στη Γραβιά μαρμάρινη προτομή του Οδυσσέα Ανδρούτσου. Τα τελευταία χρόνια στον χώρο που άλλοτε υπήρχε το φημισμένο χάνι που συνέβη η μάχη, οικοδομήθηκε ένα νέο χάνι μέσα στο οποίο υπάρχει εικονική αναπαράσταση της μάχης. Επίσης, την 29^η Μαΐου 1888 αποκαλύφθηκε από τον Βασιλιά Γεώργιο Α΄ μνημείο στην είσοδο του στενού της Γραβιάς. Τέλος, το 1962 ορίστηκε πως την πρώτη Κυριακή του Μαΐου θα είναι επίσημη τοπική εορτή για την μάχη στη Γραβιά.

Πηγές-Παραπομπές:

0) ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ δομη, ΤΟΜΟΣ 7, ΕΚΔΟΣΕΙΣ <<ΔΟΜΗ>> Α.Ε., Σελ. 261-262

1) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ, Τόμος 27, ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ Α.Ε., έκδοση ΠΑΡΑΠΟΛΙΤΙΚΑ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Ε. 2015, ISBN: 978-618-5129-85-9, Σελ. 117

2) ΣΑΡΑΝΤΟΣ Ι. ΚΑΡΓΑΚΟΣ, Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821, Β’ ΜΕΡΟΣ, εκδόσεις Realnews, ΑΘΗΝΑ 2014, Σελ. 352, Σημείωση 202

2Α) ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ ΣΤ. ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ, ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΔΕΣ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΑΠΟ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821, ΠΡΩΤΟΣ ΤΟΜΟΣ, ΙΚΑΡΟΣ 2012, Σελ. 198-200

3) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ, Τόμος 27, ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ Α.Ε., έκδοση ΠΑΡΑΠΟΛΙΤΙΚΑ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Ε. 2015, ISBN: 978-618-5129-85-9, Σελ. 117-118

4) ΣΑΡΑΝΤΟΣ Ι. ΚΑΡΓΑΚΟΣ, Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821,  Β’ ΜΕΡΟΣ, εκδόσεις Realnews, ΑΘΗΝΑ 2014, Σελ. 145

4Α) ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ ΣΤ. ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ, ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΔΕΣ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΑΠΟ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821, ΠΡΩΤΟΣ ΤΟΜΟΣ, ΙΚΑΡΟΣ 2012, Σελ. 200-203

5) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ, Τόμος 27, ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ Α.Ε., έκδοση ΠΑΡΑΠΟΛΙΤΙΚΑ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Ε. 2015, ISBN: 978-618-5129-85-9, Σελ. 118

6α) Δημήτριος Ιωάν. Βασιλείου, 1821-1822 τα σημαντικότερα γεγονότα της ευρυτέρας περιοχής του Δαδίου, Δαδί 2021, Σελ. 34

6) ΣΑΡΑΝΤΟΣ Ι. ΚΑΡΓΑΚΟΣ, Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821, Β’ ΜΕΡΟΣ, εκδόσεις Realnews, ΑΘΗΝΑ 2014, Σελ. 145-146

6Α) ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ ΣΤ. ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ, ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΔΕΣ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΑΠΟ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821, ΠΡΩΤΟΣ ΤΟΜΟΣ, ΙΚΑΡΟΣ 2012, Σελ. 200-203

7) Δημήτριος Ιωάν. Βασιλείου, 1821-1822 τα σημαντικότερα γεγονότα της ευρυτέρας περιοχής του Δαδίου, Δαδί 2021, Σελ. 34

7Α) ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ ΣΤ. ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ, ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΔΕΣ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΑΠΟ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821, ΠΡΩΤΟΣ ΤΟΜΟΣ, ΙΚΑΡΟΣ 2012, Σελ. 203-207

7α) π. Διομήδης Παναγιωτόπουλος, ΠΡΟΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΕΣ & ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΕΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΑΜΦΙΚΛΕΙΑΣ - ΔΑΔΙΟΥ ΚΑΙ Ο ΠΑΠΑ-ΑΝΤΡΙΑΣ ΜΟΡΗΣ Ο ΚΟΥΚΟΥΒΙΣΤΙΑΝΟΣ, Ξυλικοί 2021, Σελ. 59

8) ΧΡΗΣΤΟΣ Α. ΣΤΑΣΙΝΟΠΟΥΛΟΣ, ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821, 1979 ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΕΔΕΜΑΔΗ, 2021, για αυτή την έκδοση, ΤΟ ΒΗΜΑ/ ΑΛΤΕΡ ΕΚΓΟ Α.Ε., Τόμος Α’, Α-Δ (Δεστάελ), ISBN ΤΟΜΟΥ Α΄: 978-618-5519-24-7, Σελ. 412

8α) ΧΡΗΣΤΟΣ Α. ΣΤΑΣΙΝΟΠΟΥΛΟΣ, ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821, 1979 ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΕΔΕΜΑΔΗ, 2021, για αυτή την έκδοση, ΤΟ ΒΗΜΑ/ ΑΛΤΕΡ ΕΚΓΟ Α.Ε., Τόμος Α’, Α-Δ (Δεστάελ), ISBN ΤΟΜΟΥ Α΄: 978-618-5519-24-7, Σελ. 412

8β) ΡΟΥΜΕΛΙΩΤΙΚΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ 1970, ΕΤΗΣΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ-ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΚΑΙ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ, ΧΡΟΝΟΣ ΔΕΚΑΤΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟΣ 1968-1969, ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ: ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΣΤΑΜΕΛΟΣ, Σελ. 49 και 52-53

8γ) Γεώργιος Ασημ. Βακράκης, Το ΧΑΝΙ της Γραβιάς, 4η ΕΚΔΟΣΗ, Άμφισσα 2010, Σελ. 72

9) ΣΑΡΑΝΤΟΣ Ι. ΚΑΡΓΑΚΟΣ, Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821, Β’ ΜΕΡΟΣ, εκδόσεις Realnews, ΑΘΗΝΑ 2014, Σελ. 146-150

9Α) ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ ΣΤ. ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ, ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΔΕΣ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΑΠΟ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821, ΠΡΩΤΟΣ ΤΟΜΟΣ, ΙΚΑΡΟΣ 2012, Σελ. 205-207

9Β) ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ ΣΤ. ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ, ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΔΕΣ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΑΠΟ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821, ΠΡΩΤΟΣ ΤΟΜΟΣ, ΙΚΑΡΟΣ 2012, Σελ. 205-207

9Γ) Γεώργιος Ασημ. Βακράκης, Το ΧΑΝΙ της Γραβιάς, 4η ΕΚΔΟΣΗ, Άμφισσα 2010, Σελ. 98

9Δ) ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ ΣΤ. ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ, ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΔΕΣ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΑΠΟ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821, ΠΡΩΤΟΣ ΤΟΜΟΣ, ΙΚΑΡΟΣ 2012, Σελ. 200

9Ε) ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ ΣΤ. ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ, ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΔΕΣ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΑΠΟ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821, ΠΡΩΤΟΣ ΤΟΜΟΣ, ΙΚΑΡΟΣ 2012, Σελ. 208

9ΣΤ) ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ ΣΤ. ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ, ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΔΕΣ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΑΠΟ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821, ΠΡΩΤΟΣ ΤΟΜΟΣ, ΙΚΑΡΟΣ 2012, Σελ. 209-212

9Ζ) ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ ΣΤ. ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ, ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΔΕΣ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΑΠΟ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821, ΠΡΩΤΟΣ ΤΟΜΟΣ, ΙΚΑΡΟΣ 2012, Σελ. 211-213

9Η) ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ ΣΤ. ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ, ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΔΕΣ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΑΠΟ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821, ΠΡΩΤΟΣ ΤΟΜΟΣ, ΙΚΑΡΟΣ 2012, Σελ. 215

9Θ) ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ ΣΤ. ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ, ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΔΕΣ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΑΠΟ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821, ΠΡΩΤΟΣ ΤΟΜΟΣ, ΙΚΑΡΟΣ 2012, Σελ. 214-215

9Ι) ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ ΣΤ. ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ, ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΔΕΣ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΑΠΟ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821, ΠΡΩΤΟΣ ΤΟΜΟΣ, ΙΚΑΡΟΣ 2012, Σελ. 215-216

9i) Γεώργιος Ασημ. Βακράκης, Το ΧΑΝΙ της Γραβιάς, 4η ΕΚΔΟΣΗ, Άμφισσα 2010, Σελ. 55

9ii) Γεώργιος Ασημ. Βακράκης, Το ΧΑΝΙ της Γραβιάς, 4η ΕΚΔΟΣΗ, Άμφισσα 2010, Σελ. 55

9iii) Γεώργιος Ασημ. Βακράκης, Το ΧΑΝΙ της Γραβιάς, 4η ΕΚΔΟΣΗ, Άμφισσα 2010, Σελ. 57

9iv) Γεώργιος Ασημ. Βακράκης, Το ΧΑΝΙ της Γραβιάς, 4η ΕΚΔΟΣΗ, Άμφισσα 2010, Σελ. 57

9α1) Γεώργιος Ασημ. Βακράκης, Το ΧΑΝΙ της Γραβιάς, 4η ΕΚΔΟΣΗ, Άμφισσα 2010, Σελ. 57

9γ) Γεώργιος Ασημ. Βακράκης, Το ΧΑΝΙ της Γραβιάς, 4η ΕΚΔΟΣΗ, Άμφισσα 2010, Σελ. 104

9Κ) ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ ΣΤ. ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ, ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΔΕΣ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΑΠΟ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821, ΠΡΩΤΟΣ ΤΟΜΟΣ, ΙΚΑΡΟΣ 2012, Σελ. 222

Συγκεντρωτική-Γενική Βιβλιογραφία-Πηγές:

-ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ, Τόμος 27, ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ Α.Ε., έκδοση ΠΑΡΑΠΟΛΙΤΙΚΑ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Ε. 2015, ISBN: 978-618-5129-85-9, Σελ. 117-120

-Δημήτριος Ιωάν. Βασιλείου, 1821-1822 τα σημαντικότερα γεγονότα της ευρυτέρας περιοχής του Δαδίου, Δαδί 2021, Σελ. 33-38

-ΣΑΡΑΝΤΟΣ Ι. ΚΑΡΓΑΚΟΣ, Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821, Β’ ΜΕΡΟΣ, εκδόσεις Realnews, ΑΘΗΝΑ 2014, Σελ. 145-150

-ΧΡΗΣΤΟΣ Α. ΣΤΑΣΙΝΟΠΟΥΛΟΣ, ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821, 1979 ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΕΔΕΜΑΔΗ, 2021, για αυτή την έκδοση, ΤΟ ΒΗΜΑ/ ΑΛΤΕΡ ΕΚΓΟ Α.Ε., Τόμος Α’, Α-Δ (Δεστάελ), ISBN ΤΟΜΟΥ Α΄: 978-618-5519-24-7, Σελ. 412-415

-π. Διομήδης Παναγιωτόπουλος, ΠΡΟΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΕΣ & ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΕΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΑΜΦΙΚΛΕΙΑΣ - ΔΑΔΙΟΥ ΚΑΙ Ο ΠΑΠΑ-ΑΝΤΡΙΑΣ ΜΟΡΗΣ Ο ΚΟΥΚΟΥΒΙΣΤΙΑΝΟΣ, Ξυλικοί 2021, Σελ. 59

-ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ ΣΤ. ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ, ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΔΕΣ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΑΠΟ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821, ΠΡΩΤΟΣ ΤΟΜΟΣ, ΙΚΑΡΟΣ 2012, Σελ. 197-216

-Γεώργιος Ασημ. Βακράκης, Το ΧΑΝΙ της Γραβιάς, 4η ΕΚΔΟΣΗ, Άμφισσα 2010, Σελ. Όλες

-ΡΟΥΜΕΛΙΩΤΙΚΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ 1970, ΕΤΗΣΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ-ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΚΑΙ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ, ΧΡΟΝΟΣ ΔΕΚΑΤΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟΣ 1968-1969, ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ: ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΣΤΑΜΕΛΟΣ, Σελ. 49 και 52-53

-ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ δομη, ΤΟΜΟΣ 7, ΕΚΔΟΣΕΙΣ <<ΔΟΜΗ>> Α.Ε., Σελ. 261-262

Αποσπάσματα του παραπάνω κειμένου έχουν δημοσιευτεί ως αυτοτελές άρθρο στις παρακάτω διευθύνσεις:

1) Η μάχη στο χάνι της Γραβιάς | Αφιερώματα (maxmag.gr) (https://www.maxmag.gr/afieromata/i-machi/)

2) Η μάχη στο χάνι της Γραβιάς | Fokidanews | Ενημέρωση από τη Φωκίδα (https://www.fokidanews.gr/87479/i-machi-sto-chani-tis-gravias/)

3) Πολύδροσος Παρνασσού: Η μάχη στο χάνι της Γραβιάς (8 Μαΐου 1821) του Ηλία Χ. Θάνου (polydrososparnassou.blogspot.com) (https://polydrososparnassou.blogspot.com/2021/05/8-1821.html)

Επίσης και στο έντυπο:

3) Τίτλος: Η μάχη στο Χάνι της Γραβιάς - Έντυπο: ΚΕΦΑΛΟΣ-ΤΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΤΗΣ ΚΕΦΑΛΟΝΙΑΣ, ΧΕΙΜΩΝΑΣ-ΑΝΟΙΞΗ 2022, ΤΕΥΧΟΣ 13-14, ISSN: 2732-6608, Σελίδες: 77-85